Zwija się nasz stolik: Rozmowa z Jerzym Gruzą

Cezary Łazarewicz, Wprost: Przed spotkaniem kazał mi pan przeczytać swoją najnowszą książkę „Pożegnanie z karnawałem”. Wyłania się z niej smutny, znudzony życiem człowiek.

Jerzy Gruza: Tylko nie smutny ! Tylko nie smutny! I nie znudzony, jestem żywszy niż pan. Ale jak pan będzie miał tyle lat co ja to będzie pan wiedział, że wszystko sie powtarza. Znam każdy dom, każdą ulicę, każdy ruch. Wszystko już było. Miałem przygody, wypadki, myśli. Przychodzi taki czas, że nic nie ekscytuje, nie wciąga, nie pozwala się zaangażować.Chociaz to nie znaczy, że jest się martwym emocjonalnie.

Jedną z najtrudniejszych rzeczy jest konieczność wynalezieniem sobie przyjemności dla której się żyje. I zaczyna być z tym problem. Kiedyś było łatwiej: wódka, przyjaciele, dalekie wyjazdy. Dzisiaj niewiele cieszy. Każdy powinien sobie znaleźć niszę w której się ulokuje. Moi znajomi uciekają w siebie – hodowla psów, spacery, zaszywają się gdzieś za granicą. Ja uciekam w pisanie notatek z życia. To jest moje odreagowanie świata.

Ale nie chce być postrzegany jak facet, który się nażył, nic go nie bawi i wszystkim jest znudzony. Bo tak nie jest. Sam pan mówił, ze obserwuje mnie pan czasami i zazdrości energii i samopoczucia.

Ale to pan napisał w książce: „Jestem znudzony wszystkim co mnie otacza, te same miejsca, ci sami ludzie, te same kolory. Mam dość.”. Jak to czytałem to zastanawiałem się, co daje panu siłę by wstać rano z łóżka?

Nie wstaję rano, bo mam odwrócony cykl. Śpię w dzień. Jestem teraz zmęczony, bo w nocy nie spałem. To odwrócenie to prawdziwe przekleństwo. Mój przyjaciel Krzysiu Toeplitz mówił, że Pan Bóg daje nam w ten sposób szansę na życie, na myślenie, na aktywność umysłową. To są te dodatkowe godziny, kiedy można się nad minionym życiem zastanowić.

Jak pan wykorzystuje bezsenne noce?

Staram się nie być bezproduktywny. Myślę. Piszę. Czytam. Moje lektury są przypadkowe. Moja ręka sięga na półkę, znajduje książkę, a ja to czytam. Mam swoje ulubione lektury. Na okrągło mogę czytać "Ferdydurke". Robię to dla uspokojenia, żeby się zanurzyć w tym, co Gombrowicz przede mną odkrywa. Fantastyczne skróty, postaci, język. Śmieję się przy tym w głos. W pamiętnikach Chaplina przeczytałem, że nie ma już czasu i czyta tylko to, co go naprawdę interesuje. Ja też nie mam czasu na czytanie wszystkiego, oglądanie wszystkiego, bywaniu na każdej premierze i każdym filmie. Musi następować selekcja. Jest taki zalew informacji, faktów, wydarzeń, że nie jestem w stanie tego opanować.

 Pisze pan, że oknem na świat jest dla pana telewizja i szyba samochodu. Widać tam przecież, że wszystko się zmienia. Na przeciwko pana domu zniknął Super Sam w którym pan kiedyś kręcił „Dzięcioła”, pojawiło się za to luksusowe centrum handlowe. Nie cieszy to pana?

To tylko zewnętrzne oznaki postępu cywilizacji. A w człowieku co się zmieniło? Nic. To same żądze: zazdrość, miłość, pożądanie, władza, pieniędzy.

Nie ma w panu marzeń twórczych? Kiedyś mówił pan, że chciałby zrobić trzecią cześć „Czterdziestolatka”.

Chciałem,  ale się nie udało.

O czym to miało być?

Karwowscy są emerytami. Trafiają na Uniwersytet Trzeciego Wieku. Był już projekt, scenariusz, nawet nakręcony jeden odcinek. Ale nie miało wzięcia u telewizyjnych decydentów. Szkoda, bo było to dobre. Odbijaliśmy się od postaci, które są znane, popularne i lubiane. Nie chce o tym mówić, bo to międlenie wciąż tego samego.

Marzę o projekcie autorskim. Który byłby tylko mój. Przez 60 lat ulegałem naciskom kierownika, producenta, dyrektora, redaktora i prezesa. W PRL i później też filmowcy byli poddani presji. Ulegaliśmy, bo oni mieli pieniądze.

Kto i na co naciskał.

Czy pan sobie wyobraża, że robienie filmów i programów w PRL było bez żadnej presji? Musiał się pan liczyć ze wszystkim, że panu ktoś wytnie, przytnie, zmieni. Gdy kończyłem robić „Wojnę domową” oskarżono mnie, że wyprowadzam młodzież na ulicę. Jakieś bzdury.

Skoro przez tyle lat jest się spętanym, ktoś decyduje za pana, jakiś redaktor panu mówi, co jest śmieszne, lub nie śmieszne, to nie ma się już ochoty czegokolwiek zatwierdzać.

Dziś jeszcze gorzej – bo liczą się tylko słupki oglądalności, pieniądze, obecność w kolorowych magazynach i to, czy komuś było majtki widać. Dlaczego mam się ścigać z tymi, którzy produkują filmy tak  jakby pracowali w fabryce? Dlaczego mam ulegać tej medialnej gorączce, która nas otacza?

Myślałem, że pan lubi się mierzyć z rynkiem, widzami.

Ja się już namierzyłem. Jestem popularny. Mnie ludzie zatrzymują na ulicy. Cytują mi z pamięci dialogi z „Czterdziestolatka”.

Zatrzymałem się ostatnio, bo był wypadek na MDM. I nagle jakiś facet pyta mnie, czy go pamiętam? Nie  mogłem sobie przypomnieć. Przecież byliśmy razem na kolacji – mówi. Tak, a kiedy? Odpowiada, że na otwarciu Domu Chłopa w Warszawie. Tylko, że to było w latach 60 czy 70, epokę temu !

Nie schlebia panu to?

To jest dowód, że moja praca została zapamiętana. Kobietę pracująca i domokrążcę szukającego suchego chleba dla konia znają wszyscy.

Ja już nie muszę gonić. Mogę nie dbać o słupki oglądalności. To mnie nie obchodzi.

Niech młodzi walczą o pozycję, wille, wakacje na Balearach. Ja już nie chce nigdzie jeździć. Jak sobie tylko pomyślę o tych rewizjach na lotniskach, męczeniu się w tych kolejkach, rozbieraniu do naga, strachem przed terrorystami to mi się odechciewa. To jest związane z wiekiem, ze zdolnością fizyczna, traceniem energii. Chociaż znów gdzieś jadę za granicę.  

Kiedy pan sobie zdał sprawę z własnego wieku?

Gdy czekałem na tramwaj na placu Unii. Tramwaj jechał z Puławskiej na Marszałkowską. Myślałem, że go dogonię. Rzuciłem się biegiem, a on mi przed nosem odjechał. Wtedy doszło do mnie, że mój mechanizm nie działa dobrze.

Czy to nie pan był częścią tego świata oglądalności i rejtingów, na który się dziś obraża?

Nie zgadzam się z tym by słupki były jedyną miarą wartości. Są w telewizji, teatrze i kinie rzeczy odkrywcze i wartościowe. Ostatnio w filmie.. Nie podoba mi się tylko ta gorączka medialna. Widzi pan, dla mojego pokolenia Frank Sinatra był gwiazda przez dwadzieścia lat. A teraz? Co miesiąc ma pan inną gwiazdę. Kiedy Andrzej Wajda zrobił „Popioły” to dyskusja o filmie trwała pół roku. A teraz pach, pach i reżyser kręci już następny film.

Wydawało mi się, że to pan stworzył obecne fundament popkultury, kreował widowiska i widzów.

Ale zawsze robiłem coś, co było podszyte jakimś głębszym sensem, ciekawszym odniesieniem. Miałem dwa kalendarzyki zapisane swoimi pomysłami do realizacji. Przeglądałem niedawno te stare zapiski. Ile tam jest pomysłów?

Zrobiłem 30 festiwali w Sopocie,  kręciłem seriale i filmy, realizowałem teatry poniedziałkowe. Ale zawsze chodziło o coś głębszego. Nawet w festiwalu sopockim. To było przecież nasze okno na świat dla socjalistycznej, siermiężnej, szarej, nudnej Polski. Tam można było zobaczyć, jak się ludzie ubierają, jak śpiewają, jak wyglądają i o co im w ogóle chodzi. Ten festiwal był ważny nie tylko dla Polski, ale dla całego obozu socjalistycznego. Dziś widzę popłuczyny Sopotu w licznych rosyjskich programach rozrywkowych. 

Panu się, po prostu, nie podoba obecny świat.

Podoba. Tęsknię za tym, żeby zobaczyć kawałek nieba. Słońce. Drzewa. Tylko cywilizacja już mnie tak nie pasjonuje. Tęsknię za czymś interesującym, co mogłoby mnie jeszcze zaskoczyć.

W latach 70 i 80 miał pan wizerunek człowieka zabawy.

Bo się bawiłem. Proszę jednak wpisać moje nazwisko do Internetu. Gdyby pan chciał to wszystko wydrukować co zrobiłem to powstałby stos kartek wyższy ode mnie. To wszystko trzeba było napisać, nakręcić, zmontować i  wyprodukować. Bardzo dużo pracowałem i nigdy nie pokazywałem fochów, swojego zmęczenia, zniechęcenia. Jednocześnie gdzieś istniałem towarzysko. Bogdan Łazuka mówi: Jak się napije kieliszek wódki rano to napiszą  żeś pijak, ale jak wypijesz litr mleka to nikt tego nie zauważy.

Był pan playboyem?

Zależy, co to znaczy? Człowiek jest miotany różnymi namiętnościami. Też temu podlegałem.

Kiedy to się zmieniło?

To następuje stopniowo, z wiekiem. Straciłem zainteresowanie show biznesem i światem rozrywki.

Przez lata bawił pan ludzi, wiec proszę się nie obrażać.

Byłem młody, pełen pomysłów i energii to starałem się wpływać na innych. Dawałem ludziom uśmiech i ironiczne spojrzenie na świat. Gdyby to było barachło to by nie przetrwało.

Mam opinie człowieka show biznesu, wiec wszyscy pytają mnie o rozrywkę. Teraz nie rozróżniam już tych gwiazdek, celebrytów. Mylą mi się ich twarze, nazwiska., Nie chcę już o tym mówić.

Jak za Gomułki brakowało mięsa to rozpoczynała się dyskusja o rozrywce. Przerabiałem to. Teraz w Polsce wszyscy domagają się by ich bawić. A dlaczego? Chcesz być rozerwany to baw się sam. Ja nie mam już siły. Nie wstanę przecież o 7 rano i nie będę kręcił filmów do nocy. 

Teraz piszę.

Chce pan być literatem?

Broń Boże! Literaci są juz dawno wybrani i honorowani przez towarzystwo. Ale pisanie to jedyne możliwość aktywności umysłowej. To łatwiejsze niż kręcenie filmów. 

Komentuję to, co widzę. Opisuję ironicznie wydarzenia. Nie dbam o publicity, nie robię tego dla sławy, ani pieniędzy. Piszę dla znajomych. Niech mi pan nie odbiera możliwości reagowania na świat.

Proszę bardzo. Oto fragment: „Chęć życia. Długo szukałem sensu: po co? Znalazłem.  Chce się jeszcze trochę żyć żeby zobaczyć jak znowu wykołują Polaków: obietnicami, programami, technicznymi premierami, gabinetami cieni, uśmiechami, garniturami od dobrych krawców, długami, które dla nas korzystne, deficytem kreatywnym, listami od twórców, objazdem autobusem po bezdrożach, ciepłą wodą z kranu i zaufaniem zagranicznych inwestorów.” Gorzko to brzmi.  

A co pan chce, żeby człowiek po osiemdziesiątce tryskał radością i hurra optymizmem? 

Co pana najbardziej wkurza?

Upływający czas i to że człowiek zaczyna się zamykać. Ogranicza się tylko do miejsc, które zna i najbliższego kręgu przyjaciół. Jest ich coraz mniej. Odchodzi moje pokolenie, z którym łączyły mnie słowa, spostrzeżenia, doświadczenia. Coraz mniej ludzi z którymi można porozumieć się bez słów. Zwija się nasz stolik w „Czytelniku” gdzie spotykałem od lat Kutza, Głowackiego, zmarłych Henryka Berezę czy Gustawa Holoubka. Byłem tam w zeszłym tygodniu. Na stoliku Tadeusza Konwickiego stała zapalona świeczka. Siedziała przy nim jakaś pani, chichotała rozmawiając przez telefon. Odjeżdża nasz świat – pomyślałem. To nawet nie jest wkurzające to jest dramatycznie bolesne. Człowiek czuje się w tym świecie nieswój.

Strach przed uciekającym czasem to obawa, że nie zdąży pan wszystkiego zrobić?

Jedyna pewną rzeczą, która przed człowiekiem stoi to śmierć. Świetnie mówił o tym Woody Allen: „Śmierć. Proszę bardzo! Ale nie chce być przy tym obecny.”

Ze strachu?

Śmierci się nie boję. Boję się zniedołężnienia.

Często bywam w instytucie kardiologii w Aninie. Śmierć jest przerażająca. Byłem blisko ze dwa, trzy razy. Jak coś takiego się przeżyje to się nabiera dystansu.

Strach przed śmiercią to jest strach przed nie zamknięciem wszystkich spraw. Papiery, dokumenty, projekty – trzeba powoli porządkować. Boję się, że nie zdążę.

Może syn to załatwi.

Syn się tym nie interesuje. Najlepiej sprawdza się wdowa- prawniczka. To jest skarb na stare lata. Nie mam takiej w domu.

Czuje się pan samotny.

Im człowiek starszy tym bardziej samotny. Na razie jest pan czerstwy i uśmiechnięty. Jak będzie pan w moim wieku też pan będzie samotny.

Dlatego, że nie ma z kim pogadać?

Świat pędzi dookoła i nie zwraca już uwagi na pana. Ucinają się kontakty. Nawet jak jest pan chory to nikt nie dzwoni. To są bolesne sprawy, ale trzeba się do tego przyzwyczaić. Człowiek pod koniec jest sam.

Jak patrzę na swoją datę urodzenia i kalendarz to jestem przerażony. To jest nieprawdopodobne. Trudno w to uwierzyć.

A ile pan sobie dawał?

2000 rok to już był niezły wynik. Nie zakładałem, że tak długo będę żył