Pusta taca

Obwieszony złotem prałat Henryk Jankowski z gdańskiej parafii św. Brygidy, który pod plebanię podjeżdża najnowszym mercedesem klasy S, to wyjątek nie świadczący o rzeczywistej kondycji finansowej polskiego Kościoła. Instytucja dysponująca wielkim potencjałem ekonomicznym, uchodząca za jedną z najbogatszych "firm" w kraju, znajduje się na krawędzi bankructwa. "Trybuna" i "Nie" regularnie donoszą o księżach budujących okazałe plebanie i kupujących najdroższe auta, tymczasem funkcjonariusze Kościoła w warunkach gospodarki rynkowej radzą sobie nie najlepiej.
Osobiste dochody księży pochodzą z tak zwanego prawa stuły, czyli dobrowolnych opłat za czynności duszpasterskie: msze intencyjne, śluby, chrzty czy pogrzeby. Wynagrodzenia biskupów rzadko przekraczają 500 zł miesięcznie. Arcybiskup Józef Życiński z Lublina zrezygnował z tej pensji i na swoje wydatki przeznacza honoraria za publikacje. Ze względów oszczędnościowych redukuje się też personel pomocniczy. W kurii radomskiej pracuje trzech biskupów, ale jeden kierowca, który jest jednocześnie dozorcą. Coraz częściej hierarchowie sami zasiadają za kierownicą.
Największe sumy pochłania kuria i seminaria duchowne. Na roczne utrzymanie przeciętna kuria potrzebuje około 700 tys. zł, podobną sumę wydaje seminarium. Pozostałe wydatki to utrzymanie księży emerytów, dotacje dla radia diecezjalnego, wysyłanie i utrzymanie misjonarzy. Diecezje lubelska i radomska, kierowane przez arcybiskupa Józefa Życińskiego i biskupa Jana Chrapka, zdecydowały się na opublikowanie sprawozdań finansowych. Wynika z nich, że z trudem wiążą koniec z końcem lub mają straty. Biskup Chrapek, by podreperować sytuację finansową diecezji, zdecydował się nawet na opodatkowanie księży. Podatek nalicza się od każdego parafianina, bez względu na to, czy na mszę w niedzielę chodzi 20 proc. czy 80 proc. wiernych.
Po 1989 r. niemal do zera spadła pomoc Kościołów zachodnich dla Polski, a jeszcze w latach 80. były to poważne dochody wielu parafii. Teraz polski Kościół coraz częściej sam wspomaga kościoły na Wschodzie i płaci watykański podatek (tzw. denar św. Piotra). - Przez lata żyliśmy z jałmużny. Po przemianach gospodarczych pojawiły się nowe wyzwania, ale Kościół nie zawsze sobie z nimi radzi - przyznaje bp Tadeusz Pieronek.
Ustawa o stosunku państwa do Kościoła katolickiego, uchwalona jeszcze przez ostatni Sejm PRL, przyznała wszystkim diecezjom prawo do posiadania własnych rozgłośni. Małe radiostacje, jak Radio Mariackie w Krakowie, żyły z biskupich dotacji i nie przynosiły zysków. Rozgłośnie komercyjne, na przykład gdańskie Radio Plus, zyskały silną pozycję w regionach między innymi dlatego, że nie zawsze utożsamiano je z Kościołem. To zachęciło twórców stacji do założenia sieci rozgłośni katolickich Plus. Zakładano, że silne oddziały będą wspierać słabsze, a przygotowanie programów w centralnym studiu w Warszawie przyczyni się do zmniejszenia kosztów. Zespół dziennikarski nie miał jednak wsparcia w osobach zarządzających finansami. W efekcie na rynku reklamy radio poniosło klęskę.
Archidiecezja warszawska zainteresowała się rynkiem nieruchomości. W centrum Warszawy wybudowano biurowiec Roma Office Center, który uroczyście otwierał prymas Józef Glemp. Niestety, boom inwestycyjny na biurowce szybko się skończył. Jak wynika z danych serwisu Eurobuild Poland, prawie połowa Romy (5,5 tys. m2 z 11,7 tys. m2) jest pusta. Koszt inwestycji sięgnął 20 mln USD, z czego 16,5 mln USD pożyczono w banku. Koszty tego kredytu jeszcze przez lata będą obciążeniem pośrednio dla archidiecezji warszawskiej.
Episkopat zaangażował się także w powołanie otwartego funduszu emerytalnego Arka-Invesco. Wybrano świetnego, jak się wydawało, partnera - Avnvescamp, jeden z największych amerykańskich funduszy inwestycyjnych, który zarządzał kościelnymi aktywami w innych krajach. Arka-Invesco wystartowała jednak zbyt późno. Przeprowadzona bez polotu akcja reklamowa przyniosła mizerne efekty. Zarządzający funduszem ulokowali pieniądze głównie w akcjach spółek giełdowych (w pewnym momencie aż 80 proc. kapitału), których wartość zaczęła wkrótce spadać. Dziś Arka-Invesco jest jednym z najsłabszych funduszy emerytalnych (według danych "Rzeczpospolitej", zajmuje szesnaste miejsce wśród funduszy).
Kłopotów finansowych przyczyniła Kościołowi także przeprowadzona w 1994 r. reforma administracyjna diecezji, w wyniku czego powstały nowe, mniejsze jednostki. Tymczasem w myśl prawa kanonicznego każda diecezja powinna mieć wiele własnych instytucji: seminarium, kurię diecezjalną, Caritas, a przy okazji także własną drukarnię, szkołę katolicką, dom pomocy. Wszystko to jednak kosztuje. Ksiądz Jan Halberda, zajmujący się do 1995 r. finansami w diecezji elbląskiej, tak zapalił się do nowych inwestycji, że narobił długów sięgających kilku milionów złotych. Wierzyciele pozwali ks. Halberdę i diecezję do sądu.
Wielu ludzi jest przeświadczonych, że ksiądz najlepiej rozdysponuje pieniądze. I mamy sporo przykładów na poparcie tej tezy, ale potwierdza się też stara prawda, że centralne planowanie wielkich instytucji musi przegrywać z lokalną inwencją przedsiębiorcy. W tym wypadku poszczególnych księży. Tam, gdzie księgowość powierza się świeckim, sprawy idą w dob-rym kierunku. W diecezji koszalińskiej Caritas przejął na przykład część ziem i zabudowań należących do PGR. Powstało wzorcowe gospodarstwo rolne. Firma dysponuje najnowocześniejszymi maszynami, regularnie spłaca kredyty i płaci podatki. Zyski przeznaczane są na działania charytatywne. Kuria radomska, korzystając z dawnego budynku poklasztornego sióstr benedyktynek, zarabia na wynajmowaniu pomieszczeń funduszowi emerytalnemu i społecznej kasie oszczędnościowo-kredytowej. Na działce nad zalewem w Niekłaniu, którą diecezja otrzymała na własność od cementowni w Wierzbicy, ma powstać ośrodek rekolekcyjno-wypoczynkowy dla młodzieży. Parafie zarabiają na opustoszałych salach katechetycznych, które wynajmują na biura i hurtownie. W wielu miejscach wieże kościelne mają być wydzierżawione jednemu z operatorów sieci telefonii komórkowej, który chce na nich instalować swoje przekaźniki. Kościół, dysponujący największymi w Polsce zasobami archiwalnymi, mógłby też czerpać zyski z udostępniania danych genealogicznych w Internecie (mormoni z Utah czerpią z tego tytułu olbrzymie dochody).
Mimo kłopotów finansowych Kościół nie rezygnuje z inwestycji mających dla niego znaczenie prestiżowe. W takich przedsięwzięciach, jak budowa bazyliki w Licheniu, sanktuarium Faustyny Kowalskiej w krakowskich Łagiewnikach czy inicjatywa wzniesienia Świątyni Opatrzności Bożej, będąca oczkiem w głowie prymasa, odnosi większe sukcesy, niż prowadząc rozgłośnie radiowe lub inwestując na giełdzie. Koszty tych inwestycji pochłaniają dziesiątki milionów dolarów, lecz kiedyś zapewne się zwrócą.
Wraz z wprowadzeniem PIT-ów Polacy zaczęli się interesować tym, na co przeznaczane są ich pieniądze, coraz baczniej przyglądają się również, jak wydawane są pieniądze z tacy i ofiar. Co ciekawe, parafie inwestujące w tradycyjne dla Kościoła obszary, na przykład przytułki, domy opieki czy szkoły, odnotowują wyższą ofiarność, niż te, które pobudowały olbrzymie plebanie. Ksiądz jeżdżący polonezem może liczyć, że jego taca będzie pełna.