Gigantki polskiej nauki. 10 zapomnianych naukowczyń, które warto znać
Magdalena Bendzisławska – XVII-wieczna chirurg kopalni w Wieliczce
Urodzona w XVII wieku Magdalena Bendzisławska była żoną cyrulika kopalnianego z kopalni w Wieliczce. Jako asystentka swojego męża przeszła wszystkie stopnie kariery w cechu cyrulików, w tym trzyletnią praktykę, zostając towarzyszem cechu.
Po śmierci męża sama przejęła jego zakład, uzyskując w 1697 roku od króla Augusta II Mocnego dyplom potwierdzający prawo do wykonywania zawodu. Przywilej potwierdzał, że jest „chirurgiem w swym rzemiośle doskonałym”. W ten sposób kontynuowała pracę w kopalni, podejmując czynności dentystyczne, chirurgiczne i okulistyczne: usuwała zaćmę i ciała obce z oka, unieruchamiała złamania, usuwała zęby, opatrywała rany i puszczała krew.
Magdalena Bendzisławska była pierwszą w Polsce kobietą z dyplomem chirurga i pierwszą polską cyruliczką znaną z imienia i nazwiska.
Alicja Dorabialska – studentka Marii Skłodowskiej-Curii i pierwsza kobieta profesor politechniki w Polsce
Alicja Dorabialska urodziła się w 1897 roku w Sosnowcu. W 1913 roku trafiła do Warszawy, gdzie była jedną z założycielek tajnego skautingu. Studiowała w Warszawie i w Moskwie na wydziale fizyko-chemicznym. Tytuł doktora chemii uzyskała w 1922 roku w Warszawie. Następnie udała się do Paryża, gdzie w latach 1925–1926 kontynuowała studia uzupełniające pod kierunkiem Marii Skłodowskiej-Curie w Instytucie Radowym w Paryżu.
W 1934 r. jako pierwsza kobieta uzyskała tytuł profesora nadzwyczajnego Politechniki Lwowskiej oraz nominację na kierownika Katedry Chemii Fizycznej. Nie było pewne, czy Józef Piłsudski podpisze tę nominację, bo Dorabialska protestowała przeciwko procesom brzeskim. Marszałek podejmując decyzję miał stwierdzić „ma baba charakter”.
W okresie okupacji Alicja Dorabialska wykładała na tajnych studiach w Warszawie, a po wojnie objęła Katedrę Chemii Fizycznej na Wydziale Chemicznym Politechniki Łódzkiej, gdzie przez sześć lat pełniła również funkcję dziekan. Była wybitną specjalistką w zakresie chemii fizycznej, w szczególności pierwiastków promieniotwórczych. Zajmowała się głównie problematyką ciepła promieniowania radioizotopów, mikrokalorymetrią, przemianami alotropowymi, korozją metali oraz historią chemii. Jej dorobek naukowy obejmuje 128 prac naukowych – głównie z dziedziny kalorymetrii, radiochemii i chemiluminescencji, w tym 5 książek. Zmarła w 1975 roku w Warszawie.
Hanna Hirszfeld – wybitna polska pediatra
Hanna Hirszfeld przyszła na świat w majątku Wilczkowice w powiecie warszawskim jako Hanna Kasman. Maturę zdała w wieku 16 lat po czym wyjechała do Francji na studia medyczne, które następnie kontynuowała w Berlinie. W 1908 roku otrzymała dyplom doktora medycyny i chirurgii na podstawie rozprawy traktującej o morfologii porównawczej krwinek białych.
W trakcie trwania I wojny światowej wraz z mężem trafiła kolejno do Szwajacarii, Serbii (gdzie pracowała w szpitalu polowym), Albanii, Włoch (gdzie uzyskała drugi stopień doktorski) i Grecji. W Salonikach małżeństwo przeprowadziło pionierskie w skali światowej prace nad charakterystyką rozkładu procentowego grup krwi w ludzkich populacjach. W 1919 roku Hanna Hirszfeld powróciła do niepodległej Polski. Od 1935 roku stała na czele oddziału warszawskiego Polskiego Towarzystwa Pediatrycznego.
Po wybuchu II wojny światowej Hirszfeldowie trafili do getta, gdzie wśród żydowskich lekarzy dokumentowali i badali następstwa choroby głodowej. Małżeństwu dzięki pomocy Rady Pomocy Żydom „Żegota” wkrótce udało uciec z getta i trafili do Lublina. Tam Hanna objęła stanowisko ordynatora Szpitala Dziecięcego, została zatwierdzona jej habilitacja i uzyskała tytuł profesora nadzwyczajnego. Wkrótce wraz z mężem trafili do Wrocławia.
Jej najważniejsze prace dotyczyły hematologii wieku dziecięcego, mechanizmu i następstw konfliktu serologicznego, symptomatyki schorzeń reumatoidalnych, zaburzeń czynności układu wegetatywnego oraz diagnostyki i klasyfikacji wad wrodzonych. Interesowała się też chorobami zakaźnymi dzieci i alergologią dziecięcą oraz tematyką właściwego odżywiania. Hanna Hirszfeld zmarła we Wrocławiu w 1964 roku.
Wilhelmina Iwanowska – pierwsza kobieta w zarządzie Międzynarodowej Unii Astronomicznej
Wilhelmina Iwanowska urodziła się w Wilnie w 1905 roku. Po studiach matematycznych na Uniwersytecie Stefana Batorego od 1927 roku pracowała w uniwersyteckim Obserwatorium Astronomicznym, gdzie uzyskała doktorat i habilitację.
Po II wojnie światowej była jedną z założycielek Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu. W 1946 roku została mianowana pierwszym w Polsce profesorem nadzwyczajnym astrofizyki. Wkrótce została profesorem zwyczajnym i wyjechała na staż w amerykańskich obserwatoriach astronomicznych. Zrezygnowała jednak z kariery za granicą i powróciła do Polski. W czasie wykładów w USA pozyskała fundusze na zakup największego polskiego radioteleskopu. W 1962 roku w obserwatorium UMK zainstalowano do dziś największy w Polsce teleskop o średnicy lustra 90 cm.
Wilhelmina Iwanowska była zapraszana na wykłady na europejskich i na amerykańskich uniwersytetach. Została też wiceprezesem Międzynarodowej Unii Astronomicznej jako pierwsza kobieta w zarządzie tej instytucji w historii. Jej największym osiągnieciem było ustalenie nowej skali odległości we Wszechświecie. Udało jej się też wykazać istnienie różnic w składzie chemicznym gwiazd różnych populacji i w 1952 wyodrębnić dwie populacje gwiazd zmiennych typu RR Lyrae. Od jej nazwiska pochodzi nazwa planetoidy (198820) Iwanowska. Astronomka zmarła w 1999 roku w Toruniu.
Stefania Jabłońska – jeden z najczęściej cytowanych na świecie polskich klinicystów
Stefania Jabłońska urodziła się w 1920 roku w Mohylewie jako Rachela. W wieku 6 lat trafiła z rodzicami do Warszawy, gdzie rozpoczęła studia medyczne, które kontynuowała we Lwowie i we Frunze w Kirgistanie. Tam uzyskała dyplom lekarza. Jej rodzice wojny nie przeżyli. W latach 1943-1944 pracowała jako lekarz Armii Czerwonej.
Po wojnie zdobyła specjalizację z dermatologii w Wydziale Patologii Skóry Akademii Nauk ZSRR w Leningradzie. W 1947 roku wróciła do Warszawy jako repatriantka i zaczęła jako lekarz pracę w więzieniu mokotowskim. Odbyła też stypendium WHO na Uniwersytecie Pensylwanii w USA. W 1952 uzyskała stanowisko docenta UW, a w 1954 przyznano jej profesurę nadzwyczajną, zaś w 1976 profesurę zwyczajną.
Stefania Jabłońska była wybitną dermatolżką. Jednym z jej najważniejszych osiągnięć było wykrycie i opisanie jak wirus HPV może prowadzić do nowotworów skóry. Jako pierwsza udowodniła, że przyczyny łuszczycy łączą się z czynnikami autoimmulogicznymi. Napisała wiele monografii oraz prac o charakterze podręcznikowym, wydawanych zarówno w Polsce, jak i za granicą. Jest autorem lub współautorem ponad 800 prac naukowych i jednym z najczęściej cytowanych polskich lekarzy w literaturze światowej. Przez wiele lat była prezesem Polskiego Towarzystwa Dermatologicznego, a do śmierci pozostała jego Honorową Przewodniczącą. Była także honorowym członkiem towarzystw dermatologicznych w 46 krajach. Zmarła w 2017 roku w Warszawie.
Józefa Joteyko – od fizjologii do pedagogiki
Józefa Franciszka Joteyko urodziła się w Poczujkach koło Kijowa w 1866 roku. W Genewie skończyła studia licencjackie z zakresu nauk fizycznych i przyrodniczych. Następnie studiowała na Wydziale Lekarskim w Brukseli i w Paryżu, gdzie w 1896 roku obroniła pracę doktorską na wydziale medycznym i uzyskała dyplom doktora wszechnauk lekarskich.
Następnie wróciła na uniwersytet brukselski, gdzie w pracowała w laboratorium psychofizycznym. Zdefiniowała prawo rozporządzalnego minimum Joteyko, które mówi o tym, że nawet mięśnie silnie zmęczone zachowują pewną resztę siły, która nie może już ulec wyczerpaniu. Następnie w latach 1906–1914 była wykładowcą psychologii pedagogicznej w seminarium nauczycielskim w Mons oraz Charleroi. W 1916 była wykładowcą pedologii i psychologii eksperymentalnej na Sorbonie.
Do Polski wróciła w 1919 roku, ale nie uzyskała katedry na Uniwersytecie Warszawskim wiec objęła Katedrę Psychologii Ogólnej i Pedagogicznej w Państwowym Instytucie Pedagogicznym. Osiem lat później na obroniła habilitację na UW.
Zainteresowania naukowe Joteyko zmieniały się wraz z upływem czasu. Na początku była to fizjologia, później psychologia a w końcu pedagogika pracy i organizacja pracy. Była pionierem psychologii rozwojowej i propagatorką nauki o dziecku. Zmarła w 1928 roku w Warszawie.
Zofia Kielan-Jaworowska – paleobiolog od której nazwano dziesiątki zwierząt
Zofia Kielan-Jaworowska urodziła się w 1925 roku w Sokołowie Podlaskim. W czasie II wojny światowej uczyła się na tajnych kompletach, w ten sposób zdając maturę i rozpoczynając studia. Jej rodzina ukrywała podczas wojny żydowskie dzieci, za co później została odznaczona tytułem Sprawiedliwych wśród Narodów Świata. W powstaniu warszawskim Zofia Kielan-Jaworowska brała udział jako sanitariuszka.
Paleobiolog uczestniczyła w tworzeniu Zakładu Paleozoologii PAN, a w 1953 obroniła rozprawę doktorską z paleontologii. W latach 1963–1971 zorganizowała i kierował szeregiem polsko-mongolskich wypraw paleontologicznych, które na pustyni Gobi dokonały odkryć wielu nowych gatunków dinozaurów i pierwotnych ssaków z epoki późnej kredy. W 1972 uzyskała tytuł profesora zwyczajnego. Jako profesor wizytujący pracowała w Muzeum Zoologii Porównawczej na Harvard University w USA, w Instytucie Paleontologii Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu oraz w Muzeum Historii Naturalnej w Nowym Jorku. Od 1987 roku po wygranym konkursie pracowała na stanowisku profesora paleontologii na uniwersytecie w Oslo.
Była autorem lub współautorem ponad 230 książek i artykułów naukowych w polskich i zagranicznych czasopismach. Stała się jednym z najwybitniejszych specjalistów na świecie w zakresie badań nad pierwotnymi ssakami. Od jej imienia lub nazwiska nazwano dziesiątki gatunków i rodzajów wymarłych zwierząt np. Kielanodon, Kielantherium, Zofiabaatar, czy Zofiagale. Znana była także z popularyzacji paleontologii m.in. poprzez organizowanie wielu wystaw. Zmarła w 2015 roku w Warszawie.
Helena Rasiowa – matematyczka i informatyczka zajmująca się sztuczną inteligencją
Helena Rasiowa urodziła się w Wiedniu w 1917 roku, ale dzieciństwo spędziła w Warszawie. Tam też rozpoczęła studia, które z powodu wybuchu wojny przerwała i wznowiła w podziemiu. Rękopis jej pracy magisterskiej z logiki matematycznej spłonął w trakcie powstania warszawskiego, jednak już po wojnie udało się jej napisać ją ponownie.
Od tamtej pory pięła się coraz wyżej w stopniach matematycznej kariery, w końcu uzyskując stopień prof. zwyczajnego w 1967 roku. Helena Rasiowa od 1964 roku kierowała Katedrą Podstaw Matematyki UW, a po powstaniu Instytutu Matematyki – Zakładem Logiki Matematycznej do 1992.
Helena Rasiowa kontynuowała tradycję polskiej szkoły logicznej z czasów II RP. Napisała ponad 100 prac naukowych dotyczących głównie logiki matematycznej i jej zastosowań w podstawach matematyki. Miała ogromne zasługi dla rozwoju badań dotyczących stosowania logiki matematycznej w informatyce. W badaniach naukowych koncentrowała się na algebraicznych aspektach logiki, logice, algebrze, a później na informatycznych aspektach matematyki, algorytmiki oraz sztucznej inteligencji.
Helena Rasiowa była wielokrotnie zapraszana z wykładami do renomowanych uniwersytetów w Europie i obu Amerykach. Często przewodniczyła sesjom naukowym na międzynarodowych kongresach i konferencjach. W 1992 współzakładała Polskie Towarzystwo Logiki i Filozofii Nauki, którego została prezesem. Zmarła w 1994 roku w Warszawie.
Helena Sparrow – bakteriolog i światowa pionierka w zakresie badania szczepień
Helena Sparrow urodziła się w 1891 roku w Bohusławiu. Studiowała medycynę w Kijowie (dyplom w 1915 roku) i Poznaniu (magisterka w 1923 roku), a doktorat obroniła w Warszawie w 1928 roku, uzyskując tytuł prof. nadzwyczajnego.
Helena Sparrow w 1915 roku zaangażowała się w walkę z epidemią tyfusu w carskiej armii w czasie I wojny światowej. W kolejnych latach zaangażowała się w prace nad szczepieniami w Warszawie i w Lwowie. Współpracowała m.in. z Rudolfem Weiglem na Uniwersytecie Lwowskim nad tyfusem epidemicznym. W latach 1923-1928 pracowała nad chorobami zakaźnymi w Paryżu, Brukseli, Strasburgu i w Tunisie, gdzie kontynuowała badania nad szczepieniem przeciwko tyfusowi.
Od 1928 do 1933 roku pozostawała w Warszawie, gdzie pracowała jako prof. bakteriologii na UW. Jednak w 1933 roku ponownie trafiła do Tunezji, gdzie w Instytucie Pasteura w Tunisie, jako szef laboratorium wdrożyła nowe standardy produkcji szczepionek. Podczas II wojny światowej pozostawała w Tunisie, gdzie ukrywała Polaków przed zajmującymi kraj wojskami Niemieckimi i Włoskimi.
Po zakończeniu wojny kontynuowała badania nad szczepieniami przeciw gruźlicy i tyfusowi. Na zlecenie WHO prowadziła też badania epidemii tyfusu w Etiopii. Zmarła w 1970 roku na Korsyce.
Wanda Szmielew – twórczyni warszawskiej szkoły podstaw geometrii
Wanda Szmielew urodziła się 5 kwietnia 1918 roku w Warszawie. W czasie wojny musiała przerwać studia, ale zajmowała się tajnym nauczaniem. Po wojnie skończyła studia, uzyskała stopień magistra, a następnie wyjechała do USA, gdzie przez rok wykładała na Uniwersytecie Kalifornijskim w Berkeley.
W 1954 została docentem, a w 1967 profesorem nadzwyczajnym w Katedrze Geometrii na wydziale matematyki i fizyki Uniwersytetu Warszawskiego. To właśnie w tej katedrze w 1958 roku powstało seminarium badawcze, znane w świecie jako centrum warszawskiej szkoły podstaw geometrii. Wanda Szmielew powszechnie uznawana jest za twórczynię tej szkoły.
Uznanie na świecie przyniosła polskiej naukowczyni rozprawa doktorska, w której udowodniła rozstrzygalność teorii grup abelowych. W swoich dalszych badaniach dążyła do znajdowania powiązań między algebrą i geometrią. Zmarła w Warszawie w 1976 roku.