Co to jest prawo pracy?
Prawo pracy to zespół norm prawnych regulujących stosunki między pracodawcą a pracownikiem. Najważniejszym aktem określającym prawa i obowiązki obu tych stron jest Kodeks pracy. Oprócz tego, w skład prawa pracy wchodzą również inne ustawy i akty wykonawcze, jak również regulaminy, statuty czy porozumienia zbiorowych pracy. W świetle tak ukształtowanego porządku prawnego, pracownik ma możliwość skorzystania z różnych form urlopów, które przysługują mu w zależności od sytuacji.Więcej na temat prawa pracy przeczytasz na Poradniku GoWork.pl: https://www.gowork.pl/poradnik/prawo-pracy/.
Prawo pracy a urlop wypoczynkowy
Według prawa pracy, każdemu pracownikowi przysługuje coroczny, nieprzerwany, płatny urlop wypoczynkowy. Gwarantuje go nie tylko Kodeks pracy, ale również Konstytucja. Warto pamiętać, że w przypadku urlopu wypoczynkowego nie ma znaczenia, na jakiej podstawie został nawiązany stosunek pracy. Może być to zatem nie tylko umowa o pracę, ale również wybór, powołanie lub mianowanie. Co ważne, według prawa pracy, urlopu wypoczynkowego nie można się zrzec.
Wymiar urlopu wypoczynkowego a staż pracy
Wymiar urlopu wypoczynkowego zależy od stażu pracy. Osoby, które przepracowały mniej niż 10 lat, otrzymują 20 dni roboczych wolnego. Z kolei ci pracownicy, którzy mają na swoim koncie staż przekraczający 10 lat - 26 dni roboczych. Do okresu pracy kwalifikowane są również lata nauki. Zgodnie z artykułem 155 Kodeksu pracy, do stażu pracy wliczane są wskazane poniżej okresy, wynikające z tytułu ukończenia:
- zasadniczej lub równorzędnej szkoły zawodowej - przewidziany programem nauczania czas trwania nauki, nie więcej jednak niż 3 lata,
- średniej szkoły zawodowej - przewidziany programem nauczania czas trwania nauki, nie więcej jednak niż 5 lat,
- średniej szkoły zawodowej dla absolwentów zasadniczych (równorzędnych) szkół zawodowych - 5 lat,
- średniej szkoły ogólnokształcącej - 4 lata,
- szkoły policealnej - 6 lat,
- szkoły wyższej - 8 lat.
Należy jednak pamiętać, że okresy nauki nie sumują się. Zasady dotyczące określania długości stażu pracy w zależności od wykształcenia dotyczą również osób zatrudnionych w niepełnym wymiarze godzin. Przy obliczaniu wymiaru urlopu wypoczynkowego w tym przypadku stosuje się zasadę proporcjonalności. Oznacza to, że pracownik zatrudniony na pół etatu otrzymuje nie 20, lecz 5 dni wolnych.
Wymiar urlopu wypoczynkowego w pierwszej pracy
Nieco inne zasady obowiązują tych pracowników, którzy podejmują zatrudnienie w ramach stosunku pracy po raz pierwszy w życiu. Wymiar urlopu takiego pracownika liczony jest proporcjonalnie do liczby przepracowanych miesięcy. Za każdy miesiąc pracy otrzymuje on 1/12 wymiaru dwudziestodniowego urlopu, czyli 1 i ⅔ dnia wolnego. Prawo do kolejnego urlopu wypoczynkowego pracownik nabywa w każdym następnym roku kalendarzowym, począwszy od dnia, w którym zaczyna pracę. Wówczas przysługuje mu już urlop w pełnym wymiarze.
Wymiar urlopu wypoczynkowego a umowy cywilnoprawne
Jak z kolei wygląda sytuacja w przypadku osób zatrudnionych na podstawie umowy zlecenia lub umowy o dzieło? Ze względu na to, iż są to umowy cywilnoprawne, regulowane przepisami nie Kodeksu pracy, lecz Kodeksu cywilnego, ich wymiar ustalany jest indywidualnie pomiędzy zleceniodawcą a zleceniobiorcą. Może więc zdarzyć się, że osobie wykonującej pracę na podstawie umowy zlecenia będzie przysługiwał płatny urlop w liczbie dni takiej, jaka przysługiwałaby mu, gdyby był zatrudniony na umowie o pracę, lub też zleceniodawca może nie zdecydować się na przyznanie możliwości skorzystania z płatnego urlopu - wszystko zależy od woli strony.
Prawo pracy a urlop na żądanie
W prawie pracy urlop na żądanie również został przewidziany. Jak wynika z artykułu 167(2) k.p., pracownikowi w każdym roku kalendarzowym przysługują 4 dni urlopu na żądanie. Można go wykorzystać w formie 4 dni następujących po sobie lub pojedynczo w różnych odstępach czasu. Przysługuje on w nieprzewidzianych sytuacjach życiowych, związanych na przykład z problemami zdrowotnymi lub rodzinnymi.
Urlop na żądanie należy zgłosić najpóźniej w dniu rozpoczęcia urlopu, a przed przystąpieniem do pracy. Należy jednak pamiętać, że pracodawca ma prawo nie wyrazić na niego zgody, jeśli nieobecność pracownika może zagrozić interesowi firmy, zakłócić ciągłość pracy lub jeśli będzie miała miejsce nieprzewidziana sytuacja. Wystarczy, że powoła się on na art. 100 § 2 pkt 4 Kodeksu pracy, wskazujący na to, że pracownik powinien dbać o dobro zakładu pracy. Jeśli pracodawca nie wyrazi zgody na urlop bez podania ważnej przyczyny, może grozić mu kara grzywny.
Prawo pracy a urlop okolicznościowy
Urlop okolicznościowy związany jest z ważnymi wydarzeniami w życiu pracownika. Art. 297 Kodeksu pracy odsyła do rozporządzenia Ministra Pracy i Polityki Socjalnej z dnia 29 maja 1996 r., z którego wynika, że długość takiego urlopu zależy od konkretnego przypadku i wynosi:
- 2 dni w przypadku ślubu pracownika, narodzin jego dziecka lub śmierci i pogrzebu bliskiej osoby (małżonka, dziecka, ojca, matki, ojczyma lub macochy);
- 1 dzień w przypadku ślubu dziecka pracownika lub śmierci i pogrzebu bliskiej osoby (siostry, brata, teściowej, teścia, babki, dziadka), a także innej osoby pozostającej na jego utrzymaniu i pod jego bezpośrednią opieką.
Można stwierdzić, że rozporządzenie uwzględnia wyłącznie najbliższą rodzinę pracownika. Oznacza to, że w przypadku śmierci innych osób, na przykład ciotki, urlop okolicznościowy nie zostanie przyznany. Zamiast niego, pracownik może skorzystać na przykład z urlopu na żądanie. Urlopy okolicznościowe mogą kumulować się w ciągu roku.
Urlop związany z rodzicielstwem w prawie pracy
Możemy wyróżnić trzy urlopy w prawie pracy związane z rodzicielstwem: macierzyński, ojcowski i rodzicielski.
Urlop macierzyński
Wymiar urlopu macierzyńskiego uregulowany jest w artykule 180 § 1 Kodeksu pracy. Na jego długość wpływa liczba dzieci urodzonych przy jednym porodzie i wynosi:
- 20 tygodni w przypadku jednego dziecka;
- 31 tygodni w przypadku bliźniąt;
- 33 tygodnie w przypadku trojaczków;
- 35 tygodni w przypadku czworaczków;
- 37 tygodni w przypadku pięcioraczków i więcej dzieci.
Kobieta w ciąży ma również prawo do skorzystania z maksymalnie sześciu tygodni urlopu jeszcze przed przewidywaną datą rozwiązania. Wówczas długość urlopu macierzyńskiego zostaje skrócona o czas, który został wykorzystany przed porodem.
Należy również podkreślić, że urlop macierzyński trwający 14 tygodni jest obowiązkowy dla każdej kobiety po porodzie, a zatem nie można z niego zrezygnować. Świeżo upieczona matka może wrócić po tym czasie do pracy, jeśli przekaże opiekę nad dzieckiem jego ojcu na pozostałe 6 tygodni. Ważne, aby uprzedziła pracodawcę na 7 dni przed planowanym powrotem.
Urlop ojcowski
W prawie pracy urlop ojcowski przysługuje wyłącznie ojcu dziecka. Zgodnie z Kodeksem Rodzinnym i Opiekuńczym, domniemywa się, że ojcem dziecka jest mąż matki albo ten, kto obcował z matką dziecka nie dawniej niż w trzechsetnym, a nie później niż w sto osiemdziesiątym pierwszym dniu przed urodzeniem się dziecka, albo ten, kto był dawcą komórki rozrodczej w przypadku dziecka urodzonego w wyniku dawstwa partnerskiego w procedurze medycznie wspomaganej prokreacji (art. 62 i art. 85). Urlop ojcowski trwa dwa tygodnie i należy wykorzystać go w terminie:
- do ukończenia przez dziecko 24. miesiąca życia
- do upływu 24. miesięcy od dnia uprawomocnienia się postanowienia orzekającego przysposobienie dziecka i nie dłużej niż do ukończenia przez dziecko 7. roku życia.
- nie dłuższym niż do ukończenia przez dziecko 10. roku życia, w przypadku gdy podjęto decyzję o odroczeniu jego obowiązku szkolnego.
Urlop ojcowski, w odróżnieniu od macierzyńskiego, nie jest obowiązkowy. Jeśli uprawniony do niego mężczyzna nie zdecyduje się na wykorzystanie go w odpowiednim terminie, urlop przepadnie.
Urlop rodzicielski
Dla wielu kobiet 20 tygodni to za mało, żeby zająć się noworodkiem. W takim przypadku świeżo upieczona matka może bezpośrednio po zakończeniu urlopu macierzyńskiego skorzystać z urlopu rodzicielskiego, którego wymiar wynosi 32 tygodnie po urodzeniu jednego dziecka lub 34 tygodnie po ciąży mnogiej. Ważne jest, aby złożyła stosowny wniosek nie później niż 21 dni po porodzie.
Urlop rodzicielski przysługuje obojgu rodzicom, jednak jego łączny wymiar nie może przekroczyć wskazanych powyżej wartości. W zależności od potrzeb rodziców można wykorzystać go jednorazowo lub podzielić na 4 części po 8 tygodni, jednak nie później niż do końca roku kalendarzowego, w którym dziecko ukończy 6. rok życia.
Urlop bezpłatny a prawo pracy
Kiedy i na jakich zasadach pracownik może wziąć urlop bezpłatny? Prawo pracy dopuszcza taką możliwość na jego pisemny wniosek. W czasie trwania urlopu bezpłatnego zawieszone zostają wszystkie prawa i obowiązki pracownika oraz pracodawcy. Oznacza to, że za jego okres osobie zatrudnionej nie należy się wynagrodzenie i nie zostanie on wliczony do stażu pracy. Co ważne, inicjatywa leży wyłącznie po stronie pracownika - pracodawca nie może sam zaproponować mu bezpłatnego urlopu.
Czas takiego urlopu nie jest limitowany - może on trwać kilka dni, kilka tygodni lub miesięcy. Warto jednak pamiętać, że po upływie 30 dni pracownik traci ubezpieczenie społeczne, emerytalne oraz zdrowotne, ponieważ pracodawca nie odprowadza składek od jego pensji. Podczas urlopu bezpłatnego pracownik nie może otrzymać wypowiedzenia, o ile nie chodzi o likwidację firmy lub redukcję etatów. Ta ostatnia tyczy się urlopów trwających dłużej niż 3 miesiące.
Jak zostało wskazane powyżej, pracownik ma możliwość skorzystania z różnego rodzaju urlopów, w zależności od jego sytuacji. To wszystko gwarantują mu przepisy prawa pracy.