Bohdan Paczyński był jednym z najwybitniejszych polskich astronomów, działających w XX i na początku XXI wieku w Polsce i Stanach Zjednoczonych. W karierze naukowej od zawsze towarzyszyła mu ciekawość. Nie zastanawiał się nad praktycznym wykorzystaniem swoich odkryć. Po prostu chciał wiedzieć coraz więcej.
Z astronomią od najmłodszych lat
Astronomią Bohdan Paczyński interesował się już od dziecka. Urodził się 8 lutego 1940 roku w Wilnie w inteligenckiej rodzinie. Po po II wojnie światowej jego rodzina przeniosła się do Polski.
Paczyński od młodych lat interesował się na poważnie astronomią. Mając 14 lat, uczestniczył w programie badającym gwiazdy zmienne. W 1957 roku rozpoczął studia na wydziale Matematyki i Fizyki Uniwersytetu Warszawskiego. Swój pierwszy naukowy artykuł opublikował w wieku 18 lat, a pisał w nim o minimach jasności układów gwiazd zaćmieniowych.
Astrofizyk ukończył studia na Uniwersytecie Warszawskim, gdzie uzyskał najpierw tytuł magistra w 1962 roku, a doktoryzował się w 1964 roku w wieku zaledwie 23 lata. W trakcie doktoratu udało mu się wyjechać na roczny staż do obserwatorium Licka na Uniwersytecie Kalifornijskim. Jego doktorat, nadzorowany przez prof. Stefana Piotrowskiego, skupiał się na ewolucji gwiazd, co stało się jednym z głównych tematów jego przyszłych badań.
Kariera naukowa w Polsce i USA
W 1962 roku Paczyński zaczął pracę w Zakładzie Astronomii PAN, który w połowie lat 70. został przekształcony w Centrum Astronomiczne im. Mikołaja Kopernika PAN. Astronom został w tym czasie dyrektorem tego ośrodka. W 1976 roku, w wieku 36 lat został też wówczas najmłodszym w historii członkiem PAN.
Już w 1967 Paczyński publikuje pracę, w której obserwując układy podwójne gwiazd, zwraca uwagę, że fale grawitacyjne mogą mieć wpływ na ich ewolucje. Tym samym wskazuje na metodę obserwacyjną, która może potwierdzić istnienie dotąd przewidzianych jedynie teoretycznie fal grawitacyjnych.
Paczyński był jednym z pionierów zastosowania technologii komputerowych w astronomii, co umożliwiło mu symulacje ewolucji gwiazd oraz badanie zjawisk astronomicznych na niespotykaną wcześniej skalę. W latach siedemdziesiątych stał się światowym liderem teorii ewolucji gwiazd. Polskiego astrofizyka fascynowały bliskie układy podwójne gwiazd. Tworzył też modele opisujące grube dyski akrecyjne, czyli wirujące struktury uformowane przez pył i gaz, opadający na silne źródło grawitacji, którym często jest czarna dziura. Takie układy zaczęto później nazywać polskimi pączkami (Polish doughnuts).
Tytuł profesora Paczyński otrzymał w 1979 roku. W 1981 roku wybuch stanu wojennego zastał go w Stanach Zjednoczonych. W USA zaczął pracę na Uniwersytecie Princeton i to z nim związał się naukowo do końca swojego życia – latach 1982–1989 był profesorem, a od 1989 prowadził katedrę astrofizyki imienia Lymana Spitzera Jr.. To tam dokonał też największych swoich odkryć. Otrzymał też w tym czasie amerykańskie obywatelstwo.
OGLE i ASAS
Lata 80. w karierze naukowej Paczyńskiego to czas, w którym zajmował się zrozumieniem natury rozbłysków promieniowania gamma, ustalając, ze pochodzą one spoza naszej galaktyki oraz zagadnienieniami związanymi z mikrosoczewkowaniem grawitacyjnym. Paczyński zaproponował wykorzystanie mikrosoczewkowania do wykrywania ciemnej materii oraz poszukiwania planet pozasłonecznych. W 1986 roku obublikował na ten temat przełomowy artykuł.
Pod jego wpływem i na podstawie jego prac teoretycznych polscy naukowcy z Uniwersytetu Warszawskiego pod kierownictwem prof. Andrzeja Udalskiego założyli i rozwinęli projekt OGLE (Optical Gravitational Lensing Experiment) prowadzony za pomocą polskiego teleskopu w Las Campanas Observatory w Chile. Projekt wielkoskalowego przeglądu nieba na początku służył do wykrywania opisanego przez Paczyńskiego mikrosoczewkowania grawitacyjnego. Projekt funkcjonuje do dziś i ze względu na liczbę różnorodnych odkryć, jest nazywany najbardziej produktywnym przedsięwzięciem w historii polskiej astronomii. Za jego pomocą udało się odkryć podobną do Ziemi planetę OGLE-2005-BLG-390L b.
Kolejnym ważnym projektem obmyślonym przez Paczyńskiego było ASAS (All Sky Automated Survey), czyli projekt automatycznego monitoringu całego nieba w poszukiwaniu wszelkiego rodzaju zmienności. Obserwacje prowadzone są za pomocą dwóch stacji: południowej w Obserwatorium Las Campanas w Chile oraz północnej, znajdującej sią na wyspie Maui na Hawajach. Projekt został zainicjowany w 1997 roku we współpracy z Grzegorzem Pojmańskim. ASAS przyczynił się do odkrycia tysięcy gwiazd zmiennych, nowych komet oraz nowych rozbłysków gwiazd nowych.
Prof. Paczyński zawsze uważał, że najlepszym sposobem na pełne wykorzystanie obserwacji i danych naukowych jest dzielenie się nimi. Takie podejście wdrożyły oba zainspirowane przez niego projekty – OGLE i ASAS.
Śmierć i pamięć
Bohdan Paczyński zmarł 19 kwietnia 2007 roku po kilku latach zmagania się z glejakiem mózgu. Zmarł w Princeton, ale pochowano go na cmentarzu leśnym w Laskach pod Warszawą.
Jego wkład w astronomię został doceniony licznymi nagrodami i wyróżnieniami z całego świata, w tym Nagrodą Fundacji na rzecz Nauki Polskiej, nazywaną polskim Noblem, czy nagrodą Henry Norris Russell Lectureship Amerykańskiego Towarzystwa Astronomicznego „za jego niezwykle oryginalny wkład w różnorodne dziedziny, w tym zaawansowaną ewolucję gwiazd, naturę rozbłysków gamma, akrecję w układach podwójnych, soczewkowanie grawitacyjne i kosmologię”. „Jego badania wyróżniały się kreatywnością i rozległością, a także bodźcem, jaki zapewniły wysoce produktywnym badaniom obserwacyjnym” – głosiła laudacja.
Pośmiertnie prof. Paczyński został odznaczony Krzyżem Komandorskim z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski. W 2011 roku Polskie Towarzystwo Astronomiczne ustanowiło Medal Bohdana Paczyńskiego, wręczany wybitnym naukowcom związanym z polską astronomią. Imię naukowca nadano również planetoidzie (11755) Paczynski.
Zgodnie z bazą danych prowadzoną przez Uniwersytet Harvarda prace Paczyńskiego były do tej pory cytowane na całym świecie blisko 31 tys. razy.
Polska nauka
śladami Kopernika
Przeczytaj inne artykuły poświęcone polskiej nauce
Projekt finansowany ze środków budżetu państwa, przyznanych przez Ministra Nauki w ramach Programu Społeczna Odpowiedzialność Nauki