Jak często zdarza się, że podczas rozpraw rozwodowych jedna ze stron procesu wykorzystuje kwestię rzekomego molestowania nieletnich dzieci?
W pierwszej kolejności zacząć należy od tego, że zgodnie z danymi opublikowanymi przez Główny Urząd Statystyczny w I półroczu 2021 r. – rozwiodło się prawie 32 tys. par małżeńskich – to o około 8 tys. więcej niż w analogicznym okresie ubiegłego roku a w przypadku kolejnych ponad 0,4 tys. małżeństw orzeczono separację – tj. o około 0,1 tys. więcej. Współczynnik rozwodów wzrósł o 0,5 p. prom. i wyniósł 1,7‰. Najwięcej wyroków wydawanych jest bez orzekania o winie. Oczywiście najbardziej satysfakcjonującym rozwiązaniem dla obydwu stron postępowania jest przeprowadzenie postępowania rozwodowego bez eskalowania dodatkowych oskarżeń. Niemniej jednak zdarza się, że w toku prowadzonych spraw rozwodowych formułowane są oskarżenia, wśród których występuje m.in. kwestia molestowania małoletnich dzieci. Tego rodzaju oskarżenia są oskarżeniami o największym ciężarze gatunkowym i mają bezpośrednie przełożenie na tok prowadzonego postępowania rozwodowego.
W pierwszym raporcie Państwowej Komisji do spraw wyjaśniania przypadków czynności skierowanych przeciwko wolności seksualnej i obyczajności wobec małoletniego poniżej lat 15 z lipca 2015 r. wskazuje się, że dotychczasowa praktyka pokazała, że ok. 25% spraw kierowanych do Państwowej Komisji jest związane z kryzysem w rodzinie wynikającym z konfliktu około-rozwodowego. Wśród tej grupy spraw w ok. 99% przypadków osobami zgłaszającymi są matki oskarżające ojców swoich dzieci o stosowanie przemocy seksualnej. Ponadto policyjne statystyki wskazują, że przestępstw związanych z wykorzystywaniem seksualnym dzieci popełnianych jest około 1500 każdego roku. Jednocześnie udzielenie odpowiedzi na to pytanie wymagałoby przeprowadzenia rzetelnej analizy takich spraw i wydawanych w nich rozstrzygnięć.
Na jakim etapie procesu najczęściej pojawiają się takie oskarżenia?
Najczęściej tego rodzaju oskarżenia są podnoszone już na początkowym etapie postępowania o rozwód. Z reguły pierwszą czynnością jest złożenie zawiadomienia o możliwości popełnia takiego przestępstwa. W praktyce sąd orzekający w sprawie o rozwód (co do zasady) podejmuje decyzje w przedmiocie zawieszenia postępowania rozwodowego do czasu rozstrzygnięcia sprawy karnej prowadzonej wobec złożenia zarzutów dot. molestowania. Jest to celowy zabieg, gdyż rozstrzygnięcia zapadłe na gruncie postępowania karnego mają bezpośrednie przełożenie na sprawę rozwodową. Co więcej, niejednokrotnie zdarza się, iż jeszcze przed wydaniem rozpoznaniem sprawy karnej, sądy cywilne wydają rozstrzygnięcia o zakazie kontaktów rzekomego sprawcy z ofiarą.
Jak wyglądają czynności procesowe przeprowadzane z osobą nieletnią? Kto może przesłuchiwać osobę nieletnią?
Godzi się w pierwszej kolejności zaznaczyć, że pojęcie nieletniego nie jest rozumiane tożsamo na gruncie prawa karnego oraz na gruncie prawa cywilnego. Zgodnie z art. 10 § 2 k.k. nieletnim jest osoba, która nie ukończyła 17 roku życia. Natomiast kodeks cywilny w art. 10 § 2 k.c. wskazuje, iż osobą pełnoletnią jest osoba, która ukończyła 18 lat (ergo to tego czasu jest osobą nieletnią).
Przeprowadzenie czynności z udziałem nieletniego zarówno w zakresie spraw karnych, jak i również cywilnych, jest czynnością procesową o charakterze szczególnym. Prawidłowe przeprowadzenie tej czynności wymaga nie tylko ugruntowanej znajomości taktyki procesowej, ale również niezwykle ważne jest posiadanie przez osobę przeprowadzającą taką czynność wiedzy z zakresu psychologii.
Czynności z udziałem dziecka są odformalizowane i odbywają w specjalnie przygotowanym na taką okoliczność pomieszczeniu, tzw. Przyjazny Pokój Przesłuchań Dzieci. Pomieszczenie to ma być miejscem, gdzie dziecko ma się czuć komfortowo. Ma ono na celu zminimalizowanie stresu. Podczas przeprowadzenia tej czynności nie są obecni ani pełnomocnicy stron, ani strony toczącego się sporu, ani prokurator i protokolant. Osoby te znajdują się w oddzielnym pokoju, tzw. pokoju technicznym.
Przyjazny Pokój Przesłuchania Dzieci powinien być wyposażony w odpowiedni sprzęt, tj.: kamera, mikrofon, sprzęt nagrywający dźwięk i obraz, słuchawki dla sędziego i biegłego psychologa, pozwalający na porozumienia się między Sędzią przyprowadzającym tę czynność przy obecności psychologa a osobami znajdującymi się w „pokoju technicznym”, które mogą zadawać pytania. Pozostaje również wskazać, że psycholog również jest osobą uprawnioną do zadawania pytań nieletniemu.
Wspomnieć w tym także miejscu należy, że czynności z udziałem nieletniego zazwyczaj rozpoczynają się od jego swobodnej rozmowy z psychologiem, co ma na celu jego oswojenie z zaistniałą sytuacją. Minister Sprawiedliwości w rozporządzeniu z dnia 28 września 2020 r. wydanym w sprawie sposobu przygotowania przesłuchania przeprowadzanego w trybie określonym w art. 185a–185c kodeksu postępowania karnego dookreślił szczegółowo warunki, jakie powinny być spełnione podczas przeprowadzenia czynności przesłuchania z udziałem dziecka.
Przesłuchanie dziecka jest nagrywane. Płyta z nagraniem jest dołączana do materiału dowodowego sprawy. Niezależnie jednak od tego, przebieg czynności przesłuchania powinien być utrwalony na dwóch niezależnych nośnikach, które następnie bezpośrednio po czynności procesowej są zabezpieczane przez sąd. Jednocześnie należy wskazać, że w przypadku, jeśli pozwalają na to możliwości techniczne i przesłuchanie jest utrwalane przy wykorzystaniu sprzętu audiowizualnego, to protokół z tej czynności może ograniczyć się do najbardziej istotnych zagadnień osób uczestniczących w tej czynności.
Ponadto analizując regulacje prawne dotyczące wysłuchania dziecka w procesie cywilnym zwrócić należy uwagę na art. 2161 § k.p.c. oraz 576 § 2 k.p.c. Zgodnie z art. 2161 § 1 k.p.c. przeprowadzenie czynności z udziałem nieletniego jest możliwe, w sytuacji gdy jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala. Oczywiście ostateczna decyzja, czy w konkretnej sprawie należy wysłuchać małoletniego dziecka, podejmowana jest w odniesieniu do kryteriów okoliczności konkretnej sprawy. Natomiast art. 576 § 2 Kodeksu postępowania cywilnego wskazuje, iż sąd w sprawach dotyczących osoby lub majątku dziecka wysłucha je, jeżeli jego rozwój umysłowy, stan zdrowia i stopień dojrzałości na to pozwala, uwzględniając w miarę możliwości jego rozsądne życzenia. Sama zaś czynność odbywa się poza salą posiedzeń sądowych. Tak samo, jak ma to miejsce na płaszczyźnie prawa karnego, również i tutaj przesłuchanie dziecko powinno odbyć się w Przyjaznym Pokoju Przesłuchań Dziecka.
Kto zatwierdza zgodność protokołu z przesłuchania dziecka z zapisem audio i video?
Organem zatwierdzającym zgodność protokołu przesłuchania dziecka z zapisem audio i video jest Sąd. Dzieje się tak w szczególności w sprawach postępowania sądowego, tj.: postępowanie w sprawach rodzinnych, cywilnych lub karnych. Sąd może ocenić zgodność protokołu z obowiązującymi procedurami oraz wymogami dowodowymi.
Czy strony postępowania mogą sprawdzić zgodność protokołu z zapisem audio i video? Na jakim etapie może to zrobić rodzic wnoszący oskarżenie, a na jakim etapie rodzić oskarżany o molestowanie?
Tak, strony postępowania mogą sprawdzić zgodność protokołu z zapisem audio i viedo. Sporządzony z czynności pisemny protokół powinien być odzwierciedleniem okoliczności ujawnionych na nośniku pamięci – płycie CD/DVD. Strony postępowania mają wgląd zarówno do pisemnego protokołu, jak i również nagrania. W przypadku wystąpienia rozbieżności pomiędzy pisemnym protokołem a nagraniem z przeprowadzonej czynności strony mają możliwość wnioskowania o sprostowanie treści pisemnego protokołu. Natomiast, jeśli chodzi o etap, na jakim to można zrobić, to przepisy postępowania wprost na to nie wskazują oraz nie rozgraniczają odrębnych terminów, co do rodzica wnoszącego oskarżenie oraz, co do samego oskarżonego. Ze względów ekonomiki procesowej zassane jest, aby obydwie strony tuż po uzyskaniu wglądu i zapoznaniu się z treścią tych dokumentów, poczyniły dalsze kroki prawne w tym zakresie.
Czy w przypadku zgłoszenia molestowania seksualnego dziecko badane jest przez lekarzy specjalistów? Przez których?
Tak, w momencie kiedy jedna ze stron zgłasza takie zastrzeżenia dziecko jest badane przez lekarzy specjalistów. W tym celu konieczne wręcz staje się zasięgnięcie opinii biegłych psychologów w sprawach przemocy (w tym przemocy seksualnej) wobec małoletnich, dokonywanej zarówno przez obcych sprawców, jak również przez osoby z najbliższego otoczenia. Jest to kluczowy dowód, gdyż ma on na celu dostarczenie organom procesowym materiału dowodowego pozwalającego na możliwie jednoznaczną ocenę, czy owe dziecko faktycznie było ofiarą wykorzystania seksualnego.
Czy rodzic ma prawo odmówić badania dziecka przez lekarza specjalistę?
Tak, rodzic ma możliwość zakwestionowana, tego rodzaju decyzji i nie wyrazić zgody na przeprowadzenie badania małoletniego dziecka przez lekarza specjalistę. Przepisy kodeksu rodzinnego i opiekuńczego stanowią, że w sprawach osób niepełnoletnich (a taką osobą jest dziecko) decyzję podejmują rodzice. Zatem oznacza to, że aby mogło zostać wykonane takie badanie, rodzic musi wyrazić na nie zgodę.
Jaki biegły wydaje opinie w sprawie molestowania seksualnego dziecka?
Opinie takie są wydawane przez lekarzy specjalistów – biegłych psychologów w sprawach przemocy (w tym przemocy seksualnej) wobec małoletnich. Przy każdym Sądzie Okręgowym prowadzona jest lista biegłych sądowych, o określonej specjalizacji.
Czy znane są postępowania o molestowanie seksualne dziecka, w których zakwestionowano uprawnienia biegłych?
Nie można wykluczyć, że tego rodzaju sytuacje mogły mieć miejsce. Postępowania w przedmiocie molestowania dziecka prowadzone są w całej Polsce. Udzielenie zaś odpowiedzi na tak ogólnie postawione pytanie wymaga szerokiej i wnikliwej analizy akt sprawy w tego rodzaju postępowaniach.
Jak sprawdzić autentyczność np. rysunków przedstawianych w sądzie jako dowód pośredni na molestowanie? Czy biegły może określić, czy dany rysunek był narysowany ręką konkretnego dziecka?
Udzielenie odpowiedzi na to pytanie wymaga wiadomości specjalnych. Niemniej jednak pozostaje wskazać, że w momencie, kiedy pojawiają się jakiekolwiek wątpliwości co do autentyczności dokumentów (tj. w tym również rysunków sporządzonych przez dzieci) przedstawianych w sądzie, istnieje możliwość zasięgnięcia opinii biegłego, który oceni tę okoliczność. Ponadto biegły z zakresu badań porównawczych pisma ręcznego ma możliwość ustalenia, którą ręką (lewą/prawą) został sporządzony rysunek. O przeprowadzenie dowodu z dokumentu w postaci opinii biegłego możne wnioskować każda ze stron toczącego się sporu. Zasadniczo tego rodzaju wnioski składane są już na początkowym etapie postępowania. Natomiast nie jest wykluczone, aby osoba, która kwestionuje autentyczność złożonego dokumentu, złożyła stosowny wniosek dopiero na dalszym etapie postępowania. Przepisy obowiązującego prawa nie wykluczają takiej możliwości.
Na jakim etapie postępowania karnego można składać wniosek o zabezpieczenie w postaci zakazu zbliżania się do dziecka? Czy od takiego zakazu można się odwołać?
Wniosek o zabezpieczenie w postaci zbliżania się do dziecka można złożyć zarówno na początkowym etapie postępowania karnego, jak też w trakcie toczącego się postępowania. Z reguły wnioski o zabezpieczenie składane są w pierwszych składanych pismach, po to, aby możliwe najpełniej uchronić ofiarę przemocy.
Wniosek o zaraz zbliżania się do dziecka może być złożony przez każdego z rodziców. Wniosek taki należy złożyć do Sądu Rejonowego właściwego ze względu na miejsce zamieszkania dziecka, a gdy dziecko nie ma miejsca zamieszkania, w miejscu jego pobytu. Wniosek taki zwolniony jest od opłat sądowych. Minister Sprawiedliwości rozporządzeniem z dnia 25 listopada 2020 r. ustalił wzór urzędowego formularza wniosku o zobowiązanie w sprawie określenia wzoru i sposobu udostępniania urzędowego formularza wniosku o zobowiązanie osoby stosującej przemoc w rodzinie do opuszczenia wspólnie zajmowanego mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia lub zakazanie zbliżania się do mieszkania i jego bezpośredniego otoczenia, zwanego dalej „urzędowym formularzem”, który jest określony w załączniku do rozporządzenia. Wobec tego organem wydającym taki zaraz jest Sąd. Tego rodzaju środek zapobiegawczy jest coraz częściej stosowany w celu ochrony ofiar przemocy domowej lub innych rodzajów przemocy. Tego rodzaju zaraz może być wydany na czas określony bądź do odwołania. Tak od orzeczonego zakazu zbliżania się przysługuje środek odwoławczy w postaci zażalenia.
Czy strona może wnioskować o zawieszenie rozprawy rozwodowej do czasu zakończenia postępowania karnego?
Tak. W roku prowadzonego postępowania strona może składać wnioski o zawieszenie procedowania w sprawie rozwodowej, do czasu zakończenia postępowania karnego. W praktyce sąd orzekający w sprawie o rozwód (co do zasady) podejmuje decyzje w przedmiocie zawieszenia postępowania rozwodowego do czasu rozstrzygnięcia sprawy karnej prowadzonej wobec złożenia zarzutów dot. molestowania. Jest to celowy zabieg, gdyż rozstrzygnięcia zapadłe na gruncie postępowania karnego mają bezpośrednie przełożenie na sprawę rozwodową. Co jednak znaczące, niejednokrotnie zdarza się, iż jeszcze przed wydaniem rozpoznaniem sprawy karnej, sądy cywilne wydają rozstrzygnięcia o zakazie kontaktów rzekomego sprawcy z ofiarą (dzieckiem).
Czy rodzic, który ma pełne prawa opiekuńcze może zabrać dzieci i przed zakończeniem postępowania karnego wyjechać z nimi za granicę?
Z istotny władzy rodzicielskiej wynika zasada jej wspólnego wykonywania (tj. przez obydwoje rodziców). Wynika to wprost z art. 97 § 2 kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Zasada wyrażona w tym przepisie stanowi wprost, że o istotnych sprawach dziecka rodzice rozstrzygają wspólnie. W aktualnym orzecznictwie wydawanym przez sądy powszechne oraz zgodnie z poglądami prezentowanymi w piśmiennictwie wynika, że wyjazd dziecka za granicę należy właśnie do istotnych spraw dziecka. W sytuacji braku zgody drugiego rodzica oraz braku kompromisu rodziców w tym zakresie, koniecznie staje się wystąpienie do sądu rodzinnego o wydanie tzw. zgody zastępczej na wyjazd dziecka z jednym z rodziców za granice. Wydanie takiego orzeczenia przez sąd zastępuję zgodę drugiego rodzica.
Jednocześnie jednak w świetle art. 97 § 2 k.r.o. istnieje możliwość wyjazdu jednego rodzica za granicę bez wyrażenia zgody drugiego rodzica, w sytuacji gdy rodzic ten:
- Został pozbawiony władzy rodzicielskiej nad dzieckiem w oparciu o wydane rozstrzygnięcie sądu (art. 111 k.r.o.);
- Zostało wydane rozstrzygnięcie w przedmiocie zawieszenia władzy rodzicielskiej (art. 110 k.r.o.);
- Ma ograniczoną władzę rodzicielską nad dzieckiem (art. 109 k.r.o.) w tym w zakresie dotyczącym miejsca zamieszkania dziecka.
Zatem do momentu wydania rozstrzygnięć w ww. zakresie brak jest możliwości na wyjazd jednego z rodziców bez uzyskania zgody drugiego rodzica, bądź zgody sądu opiekuńczego.
Co w przypadku, kiedy postępowanie karne kończy się umorzeniem?
Zacząć należy od tego, że zgodnie z regulacjami zawartymi w kodeksie postępowania karnego wydanie rozstrzygnięcia w przedmiocie umorzenia postępowania karnego możliwe jest w ściśle określonych przypadkach uregulowanych w ww. ustawie. Zgodnie z art. 17 § 1 k.p.k. rozstrzygnięcie takie jest wydane w sytuacji, gdy:
- czynu nie popełniono albo brak jest danych dostatecznie uzasadniających podejrzenie jego popełnienia,
- czyn nie zawiera znamion czynu zabronionego albo ustawa stanowi, że sprawca nie popełnia przestępstwa,
- społeczna szkodliwość czynu jest znikoma,
- ustawa stanowi, że sprawca nie podlega karze,
- oskarżony zmarł,
- nastąpiło przedawnienie karalności,
- postępowanie karne co do tego samego czynu tej samej osoby zostało prawomocnie zakończone albo wcześniej wszczęte toczy się,
- sprawca nie podlega orzecznictwu polskich sądów karnych,
- brak skargi uprawnionego oskarżyciela,
- brak wymaganego zezwolenia na ściganie lub wniosku o ściganie pochodzącego od osoby uprawnionej, chyba że ustawa stanowi inaczej,
- zachodzi inna okoliczność wyłączająca ściganie.
Wobec wydania rozstrzygnięcia umarzającego postepowanie karne, rodzic który dotychczas był pozbawiony bądź ograniczony w wykonywaniu władzy rodzicielskiej na tej podstawie, może złożyć wniosek o odzyskanie pełni praw opieki nad dzieckiem.
Czy rodzic, który miał ograniczone prawa rodzicielskie może domagać się odszkodowania?
Rozstrzygnięcie w przedmiocie ograniczenia praw rodzicielskich jest wydawane przez sąd po rzetelnym przeanalizowaniu materiału dowodowego zalegającego w aktach sprawy. Jeśli sąd wydał takie rozstrzygnięcie biorąc pod uwagę całokształt materiału dowodowego i uznał, iż w okolicznościach konkretnej sprawy konieczne jest wydanie takiego rozstrzygnięcia, to nie może być ono podstawą do domagania się zasądzenia odszkodowania bądź zadośćuczynienia.
Jak w przypadku umorzenia postępowania o molestowanie odzyskać pełnie praw do opieki nad dzieckiem?
Przywrócenie pełni praw do opieki nad dzieckiem, określane jest jako odzyskanie praw rodzicielskich. Jest to procedura, która polega na tym, że pozbawiony/ograniczony do tej pory rodzic ponownie uzyskuje władzę rodzicielską nad dzieckiem. W tym miejscu pozostaje zasygnalizować, że jest to procedura bardzo skomplikowana i zawiła.
Podstawę prawną do przywrócenia władzy rodzicielskiej stanowią przepisy ustawy z dnia 25 lutego 1964 r. Kodeks rodzinny i opiekuńczy, a dokładnie art. 111 tej ustawy, zaś samo postepowanie jest prowadzone w trybie nieprocesowym. Rodzic, który do tej pory miał ograniczoną bądź pozbawioną władzę rodzicielską musi wszcząć postępowania w przedmiocie przywrócenia tej władzy w oparciu o wskazaną regulację prawną. Zatem w pierwszej kolejności taki rodzic musi złożyć odpowiedni wniosek o przywrócenie władzy rodzicielskiej do Sądu Rodzinnego Wydział Rodzinny i Nieletnich (właściwy dla miejsca zamieszkania lub pobytu dziecka), w którym wskaże żądanie przywrócenia władzy rodzicielskiej oraz udowodni, iż ustały przyczyny, które doprowadziły do jej pozbawienia/ograniczenia bądź ustały te przyczyny i to ustalenie ma charakter trwały.
Do wniosku należy dołączyć wszelkie dowody, które potwierdzają jego zasadność. Należy w tym miejscu wskazać, że dowodem w sprawie mogą być wszelkie fakty, które przekonają są, iż żądane to należy uwzględnić. Przykładowo mogą być to: zeznania świadków, dowody z dokumentów, wywiad środowiskowy etc. Ponadto sąd może także dopuścić dowód z rodzinnego ośrodka diagnostycznego lub innej placówki, co do więzi uczuciowych rodzica z dzieckiem. Ponadto taki wniosek musi odnosić się do aktualnej sytuacji dziecka oraz jego szeroko pojętego dobrostanu. Wniosek taki należy złożyć wraz z odpisem dla strony przeciwnej.
W tego rodzaju sprawach istnieje obligatoryjność przeprowadzenia rozprawy. Sąd rozpoznający sprawę przeprowadza postępowania dowodowe, w tym także wywiad środowiskowy oraz dowody, które zostały zawnioskowane przez wnioskującego oraz przesłuchuje strony postepowania. Po przeprowadzeniu wszystkich czynności, sąd wydaje postanowienie, w którym uwzględnia bądź nie żądanie.