Wrześniowe wystąpienie prezydenta Kasyma-Żomarta Tokajewa było szczególnie ważne. Było to bowiem pierwsze tego poziomu przemówienie do narodu po przeprowadzeniu powszechnego referendum, w którym Kazachowie opowiedzieli się za znaczącymi zmianami konstytucyjnymi zaproponowanymi przez głowę państwa, mającymi na celu modernizację kraju. W orędziu prezydent podkreślił, że zmiany będą miały charakter strukturalny i zapowiedział gospodarczą transformację kraju.
„Stoimy przed głęboką restrukturyzacją relacji na osi Obywatel-Biznes-Państwo – stwierdził w orędziu prezydent. – Przede wszystkim państwo zapewni wszystkim równość szans i sprawiedliwość. Zagwarantowane zostaną wysoki poziom dóbr publicznych i wsparcie dla słabszych społecznie grup ludności, w tym dla obywateli o specjalnych potrzebach. W tym celu zostanie m.in. powołana instytucja Rzecznika Praw Obywatelskich przy prezydencie” – zapowiedział Kasym-Żomart Tokajew.
Aby zrealizować stawiane przed sobą cele, Kazachstan zamierza postawić w dużej mierze na zmiany w gospodarce. Jednocześnie wolność i konkurencyjność w biznesie nie powinny negatywnie wpływać na życie zwykłych obywateli. Kazachstan ma też mocno postawić na rozwój małych i średnich przedsiębiorstw.
Głowa państwa nakreśliła pięć konkretnych kierunków reform.
Kierunek pierwszy – nowa gospodarka polityczna
Prezydent Kasym-Żomart Tokajew zwraca uwagę na to, że podstawowym celem polityki gospodarczej powinien być wysokiej jakości inkluzywny wzrost dobrostanu obywateli. Najważniejsze priorytety nowego kursu ekonomicznego to: stymulowanie prywatnej przedsiębiorczości, co oznacza odchodzenie od kapitalizmu państwowego i nadmiernej ingerencji państwa w sektor gospodarczy; rozwój konkurencji czyli zapewnienie wszystkim podmiotom gospodarczym równych szans oraz sprawiedliwy podział dochodu narodowego.
Rynki monopolistyczne muszą przejść na nową politykę taryfową „Taryfa w zamian za inwestycje”. Istotna część inwestycji musi pochodzić ze środków właściciela, a nie wynikać z taryfy. Dalsza demonopolizacja gospodarki wymaga decyzji instytucjonalnych. Istniejący operatorzy zostaną przeniesieni do środowiska konkurencyjnego lub uznani za monopolistów, a ich działalność będzie regulowana w ramach specjalnego prawa antymonopolowego.
Wprowadzenie zmian nie będzie możliwe bez zrozumiałej i przejrzystej polityki podatkowej. Już w 2023 roku eksperci przygotują i przedstawią nowy Kodeks Podatkowy, który uwzględni między innymi podatek od luksusu. Zacznie również obowiązywać legalizacja samochodów sprowadzonych do kraju przed 1 września 2022. Dodatkowo prezydent zapowiedział wprowadzenie przejrzystych procedur celnych.
Ważnym elementem ma być też zmiana jakościowa. W zamówieniach publicznych dużo większa waga będzie przykładana do innowacyjności i wartości oferowanych produktów i usług. Prezydent chce też wesprzeć rodzimy biznes w dostępie do kredytów.
Kierunek drugi – rozwój realnego sektora gospodarki
Prezydent Kazachstanu zapowiada uproszczenie procedur i przepisów w celu przyciągnięcia inwestycji w sektorze wydobywania kopalin, a także w sektorze przemysłowym. Ma pojawić się zupełnie nowa polityka, która zapewni szybki rozwój specjalnych stref ekonomicznych, wzmocni sektor budownictwa i rolnictwa. Kazachstan zamierza też wzmocnić swój potencjał tranzytowy, który szczególnie w obecnej sytuacji geopolitycznej jest dużą szansą na rozwój.
Kierunek trzeci – strategiczne inwestycje w przyszłość kraju
Według prezydenta Kazachstanu „ludzie są główną wartością kraju”.W swoim przemówieniu tym zagadnieniom poświęcił wiele uwagi. W przyszłym roku ma wejść w życie nowy projekt krajowy, który poprawi dostęp do służby zdrowia dla mieszkańców wsi. Na uczelniach medycznych powstaną wieloprofilowe szpitale oraz kliniki uniwersyteckie. W ciągu trzech lat roczna liczba stypendiów na szkolenia rezydencyjne zostanie zwiększona o 70 procent.
Edukacja – to również dziedzina, w której Kazachstan powinien przeprowadzić radykalne zmiany. W jakim kierunku powinny one zmierzać? Po pierwsze każde dziecko musi mieć zapewnione miejsce w przedszkolu. Szkoły podstawowe też stają przed zmianami na lepsze. Prezydent zapowiedział, że do 2025 roku powstanie 800 tysięcy miejsc w szkołach, spełniających wszystkie współczesne standardy. Ma to rozwiązać problem ze szkołami w złym stanie technicznym i prowadzącymi zajęcia w systemie trzyzmianowym.
Sektor edukacji i nauki wymaga tak dużych nakładów, że wszystkie środki pochodzące z nielegalnych źródeł, które trafią do dyspozycji państwa, będą przeznaczane na budowę nowych szkół.
Prezydent podjął też szereg decyzji, które mają w znaczący sposób podnieść jakość życia obywateli. Płaca minimalna ma wzrosnąć do 70 tysięcy tenge, co wpłynie na zarobki aż 1,8 miliona obywateli.Planowana także zdecydowana przebudowa systemu emerytalnego. Wiek emerytalny dla kobiet będzie wynosił 61 lat do 2028 roku. Urlop wychowawczy ma zostać wydłużony do półtora roku, a już niedługo powstanie też „Narodowa Fundacja na Rzecz Dzieci”. Połowa dochodów z inwestycji Funduszu Narodowego będzie przekazywana na konta oszczędnościowe dzieci do ukończenia przez nie 18. roku życia (nie będę mogły wcześniej wypłacić tych środków). Młodzież, która będzie miała pomysł na biznes, będzie mogła z kolei skorzystać z niskooprocentowanych, preferencyjnych kredytów.
Kierunek czwarty – przebudowa administracji publicznej
Kasym-Żomart Tokajew zapowiedział decentralizację systemu administracji publicznej przy jednoczesnym zwiększeniu osobistej odpowiedzialności urzędników politycznych. Nieuniknione będzie przeformatowanie działalności rad publicznych, KSK (Spółdzielni Właścicieli Mieszkań) i OSI (Zjednoczeń Właścicieli Mienia). Zwarty aparat rządowy i nowa reforma administracyjna- to kolejne zmiany, jakie zapowiedział prezydent.
Kierunek piąty – prawo i porządek
Odnowa i usprawnienie sądownictwa obejmie zwiększenie niezawisłości sędziów, wzmocnienie ich odpowiedzialności, rozszerzenie dostępu do wymiaru sprawiedliwości oraz ograniczenie udziału państwa w procesach.
Reforma wymiaru sprawiedliwości będzie miała na celu zaostrzenie kar i wyłączenie zwolnienia warunkowego za poważne przestępstwa, takie jak morderstwa czy wojny gangów, zaostrzenie odpowiedzialności za przemoc domową, zwalczanie rozprzestrzeniania się i zażywania narkotyków syntetycznych, rewizję przepisów Kodeksu postępowania karnego. Ponadto kompetencje w zakresie korygowania przepisów prawa karnego i postępowania karnego przekazywane są Ministerstwu Sprawiedliwości.
Jednorazowa amnestia
Prezydent w swoim orędziu zapowiedział też jednorazową amnestię, która ma objąć uczestników styczniowych wydarzeń wywołanych nagłymi podwyżkami cen gazu LPG.
Amnestia nie będzie dotyczyła jednak tych osób, które organizowały zamieszki, ani oskarżonych o zdradę stanu oraz próbę siłowej zmiany władzy. Osoby, które dopuściły się przestępstw terrorystycznych i ekstremistycznych, recydywiści, a także osoby stosujące tortury nie zostaną objęte amnestią. Na specjalną pomoc materialną mogą zaś liczyć rodziny zamordowanych podczas wydarzeń styczniowych.
Przejrzyste prawo wyborcze. Nowe inicjatywy polityczne
Zmiany obejmą również samą instytucję prezydenta oraz inne ważne organy państwa. Już jesienią tego roku zostaną przeprowadzone przedterminowe wybory prezydenckie według nowych zasad. Kasym-Żomar Tokajew zaproponował, aby ograniczyć mandat prezydenta do jednej, siedmioletniej kadencji bez prawa do reelekcji, co jest innowacją polityczną, która obecnie nie ma precedensu w bliskim i dalekim otoczeniu Kazachstanu.
Prezydent wyszedł też z inicjatywą przeprowadzenia w pierwszej połowie przyszłego roku wyborów do Mażylisu (niższa izba parlamentu) i maslichatów (organów samorządu terytorialnego) wszystkich szczebli. Wynika to również z uzasadnienia programu modernizacji politycznej.
Według radcy stanu Kazachstanu Erlana Karina, orędzie prezydenta otwiera zupełnie nowy rodział w historii kraju. Jak zauważa radca stanu, decyzja prezydenta o upublicznieniu całego harmonogramu wyborczego jest bezprecedensowym krokiem w kazachskiej praktyce politycznej. Rozpoczęcie całego cyklu wyborczego uwarunkowane jest koniecznością radykalnego resetu systemu politycznego kraju i jest w pełni zgodne z uzadadnieniem reformy konstytucyjnej, popartej przez większość obywateli w czerwcowym referendum. Konsekwentne przeprowadzenie najpierw wyborów prezydenckich, a następnie deputowanych Mażylisu i maslichatów pozwoli skupić się na rozwiązywaniu pilnych i strategicznych zadań dla rozwoju społeczno-gospodarczego kraju. Innymi słowy, zaplanowany rytm modernizacji kraju nie zostanie zakłócony.
Inicjatywa dotycząca jednej kadencji prezydenckiej jest logiczną kontynuacją podjętych już kroków zmierzających do ostatecznego odejścia od modelu superprezydenckiego. Należą do nich: bezpartyjność głowy państwa, zakaz zajmowania przez jego bliskich stanowisk w agencjach rządowych i spółkach państwowych oraz redystrybucja niektórych uprawnień prezydenckich na rzecz innych instytucji władzy. Wprowadzenie jednej kadencji prezydenckiej zamyka tym proces instytucjonalizacji republiki prezydenckiej z optymalnym układem sił.
Wybory w okręgach jednomandatowych w ramach realizowanego mieszanego systemu wyborczego staną się ważnym czynnikiem poprawy kultury politycznej w kraju i potężnym narzędziem artykulacji interesów obywateli na poziomie lokalnym.
„Ordynacja wyborcza będzie wkrótce działać na nowych zasadach. Procedura rejestracji partii politycznych zostanie uproszczona, co już przyczynia się do powstawania nowych partii, pojawiania się nowych twarzy w polityce i zwiększonej konkurencji politycznej. Ten trend jest nieodwracalny i wraz z pogłębianiem się modernizacji politycznej będzie tylko rósł.
Odnowa reprezentatywnych organów władzy, nowe zasady formowania Mażylisu i maslichatów są ściśle powiązane z kompleksową transformacją pionu wykonawczego – rządu i akimatów (administracji). W przyszłości w skład rządu wejdą nie tylko przedstawiciele partii, która zdobyła najwięcej głosów, ale także przedstawiciele innych partii parlamentarnych.
Ogólnie rzecz biorąc, wszystkie inicjatywy polityczne przedstawione w Orędziu kompleksowo wypełniają realną treścią kluczową formułę budowania kazachskiego państwa „silny prezydent – wpływowy parlament – odpowiedzialny rząd”. Pakiet reform politycznych przyjęty przez parlament w dniu 16 września oznacza przejście Kazachstanu do nowego demokratycznego modelu politycznego, w którym prezydent wybierany jest na jedną kadencję bez prawa do reelekcji (przy czym norma ta pozostanie niezmieniona i nie będzie podlegała rewizji), i gdzie kadencja sędziów Trybunału Konstytucyjnego będzie dłuższa niż prezydencka i parlamentarna”– podkreślił Erlan Karin.
Patrycja Pęndrakowska, prezes fundacji Instytutu Boyma
Orędzie prezydenta pokazuje, że jest on świadomy systemowych słabości polityczno-społecznych Kazachstanu. W oparciu o konstruktywną krytykę dotychczasowego modelu planuje szereg reform, w tym dywersyfikację gospodarki i przeciwdziałanie monopolom, stymulację prywatnego biznesu i cyfryzację. Wedle deklaracji zmiany mają zachodzić w duchu państwa prawa, wspieranego przez usprawnienie procesów administracyjnych i przeciwdziałanie korupcji. Zwrot ma na celu pokazanie, że państwo ma przede wszystkim służyć obywatelom i biznesowi, a nie kontrolować te dwie sfery.
Prezydent zapowiada również konsekwentne wykorzystanie Kazachstanu jako państwa tranzytowego między Azją a Europą m.in. w ramach korytarza transkaspijskiego, którego rozwój bacznie obserwujemy w ramach działalności Instytutu Boyma. Geopolityczna pozycja Nur-Sułtan między Rosją a Chinami sprawia również, że państwo musi przykładać ogromną uwagę do bezpieczeństwa regionalnego i ewentualnych wpływów politycznych zza granicy. Budowanie ośrodków wiedzy, budowanie pamięci instytucjonalnej i bieżąca ewaluacja prowadzonych polityk zorientowana na rezultaty winny stanowić podstawę systemu politycznego.