Jakim językiem posługiwał się Chrystus?
Czy Chrystus nauczał po hebrajsku?
Czy rzeczywiście cztery ewangelie były spisane po grecku i powstały za życia naocznych świadków nauczania Jezusa? Która z nich była pierwsza? Do niedawna wydawało się, że odpowiedzi na te pytania są znane. Zaskakujące informacje znalezione w starożytnych tekstach zmuszają jednak do zrewidowania naszej wiedzy w tej dziedzinie.
Żydowska ewangelia
Najnowsze odkrycia potwierdzają, że autorem pierwszej ewangelii był świadek cudów czynionych przez Jezusa, apostoł Mateusz, oraz wskazują na jej żydowski charakter i wczesną datę powstania. Okazuje się, że ewangelia św. Mateusza została napisana po hebrajsku - a nie po grecku czy aramejsku, jak dotychczas przypuszczano - i została wywieziona z Izraela przez jednego z pierwszych apostołów udających się na Daleki Wschód. Według Samuela Moffetta, naukowca z Princeton i autora książki "Historia chrześcijaństwa w Azji", Euzebiusz i Orygenes (jedni z pierwszych historyków i ojców Kościoła) pisali, że oprócz Tomasza do Indii udał się również apostoł Bartłomiej, zabierając z sobą tekst ewangelii.
W swym przełomowym dziele Moffett pisze, że Pantaneusz, historyk Kościoła i misjonarz, który podróżował po Indiach w 180 r. n.e., odkrył tam przywiezioną przez Bartłomieja kopię ewangelii św. Mateusza w języku hebrajskim. Moffett cytuje Euzebiusza, biskupa i historyka Kościoła z IV wieku n.e., który pisał: "doniesiono, że wśród osób, które znały tam Chrystusa, [Pantaneusz] natrafił na ewangelię według św. Mateusza", która znalazła się tam ponad wiek przed jego przybyciem do Indii. "Bartłomiej, jeden z apostołów, wygłaszał kazania i zostawił tam [w Indiach] pisma Mateusza w hebrajskim, które oni zachowali" - wyjaśniał Euzebiusz.
Co ciekawe, te rewelacje częściowo potwierdzają dwa dokumenty historyczne - Dzieje Apostolskie z Nowego Testamentu i pisma ojców Kościoła. Ewangelie miały na wskroś żydowski charakter, dlatego też Żydzi nie mieli zamiaru nauczać pogan. Według Dziejów Apostolskich, żydowscy wierni w Izraelu byli wstrząśnięci, gdy dowiedzieli się, że apostoł Paweł wszedł do pogańskiego domu i wygłosił tam kazanie. Żydzi nie nauczali pogan aż do czasu, gdy uciekli przed prześladowaniami do greckiego miasta Antiochia w Azji Mniejszej.
Kazanie po hebrajsku?
Znalezienie informacji o wyjeździe Bartłomieja do Indii, o istnieniu ewangelii Mateusza w języku hebrajskim, prawdopodobnie napisanej przed rokiem 50 n.e., i powrót tego samego tekstu na Zachód to "kolejny dowód na wczesny rodowód Nowego Testamentu" - wyjaśnia prof. Douglas Cecil z Seminarium Teologicznego w Dallas. Wiemy, dokąd apostołowie podróżowali, a także to, że hebrajski za czasów Chrystusa nie był językiem martwym, jak dotychczas przypuszczało wielu akademików. Posługiwali się nim Żydzi w całym ówczesnym świecie. George Howard w książce "Ewangelia według św. Mateusza w prymitywnej wersji hebrajskiej" cytuje pisma Papiasza (60-130 r. n.e.), biskupa Hierapolis w Azji Mniejszej z początku II wieku: "Mateusz notował nauki w języku hebrajskim". Przez ostatnie półtora wieku powszechne było przypuszczenie, że pisząc "hebrajski", Papiasz miał na myśli aramejski. "Kolejne odkrycia wielu dokumentów hebrajskich z Palestyny, głównie z czasów Chrystusa, pokazują teraz, że w I wieku język hebrajski był tam żywy" - wyjaśnia Howard.
Howard pisze także o "godnym uwagi hebrajskim tekście ewangelii Mateusza", który znalazł się w XIV-wiecznym rabinicznym tekście Shema-Toby. Naukowiec sugeruje, że ten hebrajski tekst pochodzący z czasów Chrystusa, mógł "posłużyć za wzór dla wersji greckiej".
Powszechnie uważa się, że oryginalnym językiem ewangelii była greka. Ale ojcowie Kościoła mówią na ten temat co innego. Ireneusz, żyjący w II wieku n.e., twierdzi, że Mateusz nie był jedynym ewangelistą, który pisał do Hebrajczyków "w ich własnym języku". Także żyjący w IV wieku historycy Epifaniusz i Euzebiusz mówią, że "Mateusz napisał swą ewangelię w języku hebrajskim".
Mateusz - pierwszy ewangelista
Profesor Darrel Bock z Seminarium Teologicznego w Dallas zauważa, że zgodnie z tradycją wczesnego Kościoła Jezus posługiwał się "językiem semickim". Prof. William Farmer z Uniwersytetu w Dallas, autor wydanej ostatnio książki "Antyjudaizm i ewangelie" dostrzega wysiłki współczesnych naukowców, mające na celu odcięcie Jezusa od jego żydowskich korzeni i języka. "Niezamierzoną próbą oddzielenia judaizmu od chrześcijaństwa było umieszczenie jako pierwszej ewangelii według św. Marka zamiast Mateusza, która jest bardziej żydowska. W ten sposób zdyskredytowano Mateusza jako najwyżej żydowskiego naśladowcę Marka".
Żydowski naukowiec, Izrael J. Yuval z Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie, przedstawił w 1999 r. kolejny ważny dowód świadczący o tym, że ewangelia Mateusza powstała wcześnie. Pisze on, że Rabban Gamaliel, przywódca Żydów uczonych w piśmie, "uważany jest za autora powstałej około 70 r. n.e. wysublimowanej parodii ewangelii według św. Mateusza". Najwyraźniej żyjący w czasach Jezusa Mateusz musiał do tego czasu napisać swą ewangelię, skoro Gamaliel mógł ją sparodiować.
Innymi słowy, niektórzy biblijni krytycy, by ukryć żydowski charakter ewangelii, zaprzeczają istnieniu oryginalnych wersji hebrajskich i promują teorię, że autorzy ewangelii używali aramejskiego i greki. Istnieje jednak dowód, że aramejski i greka miały dla Żydów drugorzędne znaczenie. Ortodoksyjny rabin i znawca Talmudu z Filadelfii Dov Brisman twierdzi, że - jak wynika z Talmudu - w 100 r. p.n.e. dwaj wielcy mędrcy judaizmu, Hillel i Szammaj, "rozmawiali z sobą po hebrajsku". Twierdzi też, że nie kontynuowano aramejskiej wersji Biblii, ponieważ Żydzi czytali Pismo Święte w oryginalnej wersji hebrajskiej, by niczego nie utracić podczas tłumaczenia.
Fakt, że aramejski nie był jedynym językiem semickim, którym mówili Żydzi w Izraelu przed narodzeniem i za życia Chrystusa, potwierdza dwóch innych naukowców. W artykule zaprezentowanym w 1966 r. w Leeds University Oriental Society J.C.L. Gibson pisał, że "w epoce Chrystusa Żydzi mieszkający w ojczyźnie na co dzień bez wątpienia nadal posługiwali się hebrajskim". Zgadza się z nim profesor Milton Fisher z Seminarium Teologicznego w Filadelfii, zwracając uwagę, że "Paweł mówił do Żydów w Jerozolimie po hebrajsku". Jak naukowcy mogli przeoczyć ten dobrze znany fragment Dziejów Apostolskich, mówiący o aresztowaniu Pawła przez Rzymian i jego obronie przed Żydami?
Niektórzy liberalni naukowcy uznają teorię, że Mateusz i Łukasz "zapożyczyli" język, styl i - co najważniejsze - punkt widzenia skondensowanej wersji życia Jezusa autorstwa Marka i potem ją rozszerzyli. Badacze ci nie akceptują możliwości, że czterech ludzi, którzy znali Jezusa i byli jego uczniami, zostało duchowo natchnionych do napisania podobnych wersji wydarzeń, o których świadczyliby z osobistej perspektywy.
"Słownik katolicki" z 1993 r. wskazuje, że "w tradycji starożytnego chrześcijaństwa autorem pierwszej z czterech ewangelii był Mateusz". "Dzisiejsze opinie skłaniają się ku temu - czytamy dalej - że ewangelia św. Mateusza powstała na podstawie ewangelii św. Marka. Ale bardzo nieprawdopodobne jest, by jeden z dwunastu apostołów przepisywał od Marka, który nie należał do grona pierwszych apostołów". Według tegoż słownika, ewan-gelia według św. Mateusza powstała przed 50 r. n.e. Przywiezienie jej do Indii przez Bartłomieja potwierdza tę tezę i obala współczesną teorię, że powstała między 70 a 125 r. n.e.
Między biblijnymi krytykami, którzy obstają przy wczesnej dacie powstania ewangelii, i tymi, którzy twierdzą, że nie zostały one napisane przez naocznych świadków, istnieje wiele nieporozumień. Liberałowie i wierzący krzyżują miecze dokładnie tam, gdzie następuje zderzenie wiary i jej braku. Świadectwo wczesnego Kościoła przypomina nam, że ewangelie są tyleż wartością historyczną co etyczną, i że Bartłomiej i Tomasz, uczniowie Jezusa, nie oddaliby życia za pusty mit.
Czy rzeczywiście cztery ewangelie były spisane po grecku i powstały za życia naocznych świadków nauczania Jezusa? Która z nich była pierwsza? Do niedawna wydawało się, że odpowiedzi na te pytania są znane. Zaskakujące informacje znalezione w starożytnych tekstach zmuszają jednak do zrewidowania naszej wiedzy w tej dziedzinie. Żydowska ewangelia
Najnowsze odkrycia potwierdzają, że autorem pierwszej ewangelii był świadek cudów czynionych przez Jezusa, apostoł Mateusz, oraz wskazują na jej żydowski charakter i wczesną datę powstania. Okazuje się, że ewangelia św. Mateusza została napisana po hebrajsku - a nie po grecku czy aramejsku, jak dotychczas przypuszczano - i została wywieziona z Izraela przez jednego z pierwszych apostołów udających się na Daleki Wschód. Według Samuela Moffetta, naukowca z Princeton i autora książki "Historia chrześcijaństwa w Azji", Euzebiusz i Orygenes (jedni z pierwszych historyków i ojców Kościoła) pisali, że oprócz Tomasza do Indii udał się również apostoł Bartłomiej, zabierając z sobą tekst ewangelii.
W swym przełomowym dziele Moffett pisze, że Pantaneusz, historyk Kościoła i misjonarz, który podróżował po Indiach w 180 r. n.e., odkrył tam przywiezioną przez Bartłomieja kopię ewangelii św. Mateusza w języku hebrajskim. Moffett cytuje Euzebiusza, biskupa i historyka Kościoła z IV wieku n.e., który pisał: "doniesiono, że wśród osób, które znały tam Chrystusa, [Pantaneusz] natrafił na ewangelię według św. Mateusza", która znalazła się tam ponad wiek przed jego przybyciem do Indii. "Bartłomiej, jeden z apostołów, wygłaszał kazania i zostawił tam [w Indiach] pisma Mateusza w hebrajskim, które oni zachowali" - wyjaśniał Euzebiusz.
Co ciekawe, te rewelacje częściowo potwierdzają dwa dokumenty historyczne - Dzieje Apostolskie z Nowego Testamentu i pisma ojców Kościoła. Ewangelie miały na wskroś żydowski charakter, dlatego też Żydzi nie mieli zamiaru nauczać pogan. Według Dziejów Apostolskich, żydowscy wierni w Izraelu byli wstrząśnięci, gdy dowiedzieli się, że apostoł Paweł wszedł do pogańskiego domu i wygłosił tam kazanie. Żydzi nie nauczali pogan aż do czasu, gdy uciekli przed prześladowaniami do greckiego miasta Antiochia w Azji Mniejszej.
| Język hebrajski należy do rodziny języków semickich. Spisano w nim większość ksiąg Starego Testamentu. W XIX wieku na podstawie martwego języka nowohebrajskiego, który był używany w żydowskiej literaturze, filozofii i w średniowiecznych tekstach religijnych, stworzono język urzędowy Izraela (ivrit). | Język aramejski początkowo był językiem koczowników zamieszkujących północną części Półwyspu Arabskiego aż po Syrię, Palestynę i Mezopotamię, potem stał się językiem urzędowym administracji perskiej. Ostatecznie został wyparty przez język arabski. Dialekty nowoaramejskie przetrwały do dziś, posługuje się nimi około 200 tys. ludzi. |
Kazanie po hebrajsku?
Znalezienie informacji o wyjeździe Bartłomieja do Indii, o istnieniu ewangelii Mateusza w języku hebrajskim, prawdopodobnie napisanej przed rokiem 50 n.e., i powrót tego samego tekstu na Zachód to "kolejny dowód na wczesny rodowód Nowego Testamentu" - wyjaśnia prof. Douglas Cecil z Seminarium Teologicznego w Dallas. Wiemy, dokąd apostołowie podróżowali, a także to, że hebrajski za czasów Chrystusa nie był językiem martwym, jak dotychczas przypuszczało wielu akademików. Posługiwali się nim Żydzi w całym ówczesnym świecie. George Howard w książce "Ewangelia według św. Mateusza w prymitywnej wersji hebrajskiej" cytuje pisma Papiasza (60-130 r. n.e.), biskupa Hierapolis w Azji Mniejszej z początku II wieku: "Mateusz notował nauki w języku hebrajskim". Przez ostatnie półtora wieku powszechne było przypuszczenie, że pisząc "hebrajski", Papiasz miał na myśli aramejski. "Kolejne odkrycia wielu dokumentów hebrajskich z Palestyny, głównie z czasów Chrystusa, pokazują teraz, że w I wieku język hebrajski był tam żywy" - wyjaśnia Howard.
Howard pisze także o "godnym uwagi hebrajskim tekście ewangelii Mateusza", który znalazł się w XIV-wiecznym rabinicznym tekście Shema-Toby. Naukowiec sugeruje, że ten hebrajski tekst pochodzący z czasów Chrystusa, mógł "posłużyć za wzór dla wersji greckiej".
Powszechnie uważa się, że oryginalnym językiem ewangelii była greka. Ale ojcowie Kościoła mówią na ten temat co innego. Ireneusz, żyjący w II wieku n.e., twierdzi, że Mateusz nie był jedynym ewangelistą, który pisał do Hebrajczyków "w ich własnym języku". Także żyjący w IV wieku historycy Epifaniusz i Euzebiusz mówią, że "Mateusz napisał swą ewangelię w języku hebrajskim".
| Ewangelia Św. Marka Najkrótsza ze wszystkich ewangelii. Miała pomóc chrześcijanom w przekonywaniu innych do prawdy o Jezusie | Ewangelia Św. Mateusza Nazwana "żydowską". Najwięcej uwagi poświęca się w niej proroctwom ze Starego Testamentu, wypełnionym przez Chrystusa | Ewangelia Św. Łukasza Zawiera informacje zebrane od "naocznych świadków i sług słowa". Napisana jest dla czytelnika spoza kultury żydowskiej | Ewangelia Św. Jana Różni się znacznie od pozostałych trzech ewangelii. Powstała najpóźniej. Umacnia wiarę w Chrystusa jako Mesjasza, Syna Bożego |
Mateusz - pierwszy ewangelista
Profesor Darrel Bock z Seminarium Teologicznego w Dallas zauważa, że zgodnie z tradycją wczesnego Kościoła Jezus posługiwał się "językiem semickim". Prof. William Farmer z Uniwersytetu w Dallas, autor wydanej ostatnio książki "Antyjudaizm i ewangelie" dostrzega wysiłki współczesnych naukowców, mające na celu odcięcie Jezusa od jego żydowskich korzeni i języka. "Niezamierzoną próbą oddzielenia judaizmu od chrześcijaństwa było umieszczenie jako pierwszej ewangelii według św. Marka zamiast Mateusza, która jest bardziej żydowska. W ten sposób zdyskredytowano Mateusza jako najwyżej żydowskiego naśladowcę Marka".
Żydowski naukowiec, Izrael J. Yuval z Uniwersytetu Hebrajskiego w Jerozolimie, przedstawił w 1999 r. kolejny ważny dowód świadczący o tym, że ewangelia Mateusza powstała wcześnie. Pisze on, że Rabban Gamaliel, przywódca Żydów uczonych w piśmie, "uważany jest za autora powstałej około 70 r. n.e. wysublimowanej parodii ewangelii według św. Mateusza". Najwyraźniej żyjący w czasach Jezusa Mateusz musiał do tego czasu napisać swą ewangelię, skoro Gamaliel mógł ją sparodiować.
Innymi słowy, niektórzy biblijni krytycy, by ukryć żydowski charakter ewangelii, zaprzeczają istnieniu oryginalnych wersji hebrajskich i promują teorię, że autorzy ewangelii używali aramejskiego i greki. Istnieje jednak dowód, że aramejski i greka miały dla Żydów drugorzędne znaczenie. Ortodoksyjny rabin i znawca Talmudu z Filadelfii Dov Brisman twierdzi, że - jak wynika z Talmudu - w 100 r. p.n.e. dwaj wielcy mędrcy judaizmu, Hillel i Szammaj, "rozmawiali z sobą po hebrajsku". Twierdzi też, że nie kontynuowano aramejskiej wersji Biblii, ponieważ Żydzi czytali Pismo Święte w oryginalnej wersji hebrajskiej, by niczego nie utracić podczas tłumaczenia.
Fakt, że aramejski nie był jedynym językiem semickim, którym mówili Żydzi w Izraelu przed narodzeniem i za życia Chrystusa, potwierdza dwóch innych naukowców. W artykule zaprezentowanym w 1966 r. w Leeds University Oriental Society J.C.L. Gibson pisał, że "w epoce Chrystusa Żydzi mieszkający w ojczyźnie na co dzień bez wątpienia nadal posługiwali się hebrajskim". Zgadza się z nim profesor Milton Fisher z Seminarium Teologicznego w Filadelfii, zwracając uwagę, że "Paweł mówił do Żydów w Jerozolimie po hebrajsku". Jak naukowcy mogli przeoczyć ten dobrze znany fragment Dziejów Apostolskich, mówiący o aresztowaniu Pawła przez Rzymian i jego obronie przed Żydami?
Niektórzy liberalni naukowcy uznają teorię, że Mateusz i Łukasz "zapożyczyli" język, styl i - co najważniejsze - punkt widzenia skondensowanej wersji życia Jezusa autorstwa Marka i potem ją rozszerzyli. Badacze ci nie akceptują możliwości, że czterech ludzi, którzy znali Jezusa i byli jego uczniami, zostało duchowo natchnionych do napisania podobnych wersji wydarzeń, o których świadczyliby z osobistej perspektywy.
"Słownik katolicki" z 1993 r. wskazuje, że "w tradycji starożytnego chrześcijaństwa autorem pierwszej z czterech ewangelii był Mateusz". "Dzisiejsze opinie skłaniają się ku temu - czytamy dalej - że ewangelia św. Mateusza powstała na podstawie ewangelii św. Marka. Ale bardzo nieprawdopodobne jest, by jeden z dwunastu apostołów przepisywał od Marka, który nie należał do grona pierwszych apostołów". Według tegoż słownika, ewan-gelia według św. Mateusza powstała przed 50 r. n.e. Przywiezienie jej do Indii przez Bartłomieja potwierdza tę tezę i obala współczesną teorię, że powstała między 70 a 125 r. n.e.
Między biblijnymi krytykami, którzy obstają przy wczesnej dacie powstania ewangelii, i tymi, którzy twierdzą, że nie zostały one napisane przez naocznych świadków, istnieje wiele nieporozumień. Liberałowie i wierzący krzyżują miecze dokładnie tam, gdzie następuje zderzenie wiary i jej braku. Świadectwo wczesnego Kościoła przypomina nam, że ewangelie są tyleż wartością historyczną co etyczną, i że Bartłomiej i Tomasz, uczniowie Jezusa, nie oddaliby życia za pusty mit.
| Neil Altman zajmuje się historią starożytnych zwojów z rejonu Morza Martwego i tematyką religijną. Studiował Stary Testament na Wheaton Graduate School i wykładał amerykanistykę na Eastern College. |
Więcej możesz przeczytać w 13/2002 wydaniu tygodnika Wprost .
Archiwalne wydania tygodnika Wprost dostępne są w specjalnej ofercie WPROST PREMIUM oraz we wszystkich e-kioskach i w aplikacjach mobilnych App Store i Google Play.