Miasto otwarte

Oświęcim, znany w świecie pod nazwą Auschwitz, kojarzony jest zwykle z zagładą narodu żydowskiego. Niewielu jednak wie, że ten stary gród piastowski był przez kilkaset lat prężnym żydowskim ośrodkiem tętniącym życiem, a do 1939 r. Żydzi stanowili większość jego mieszkańców.

Początek osiedlania się Żydów w Oświęcimiu przypada na drugą połowę XV w., kiedy Kazimierz Jagiellończyk wykupił Księstwo Oświęcimskie z zależności od Czech. Ten król polski, a jednocześnie książę oświęcimski, zainteresowany rozwojem miasta i jego życiem gospodarczym, zgodził się, by zamieszkali w nim Żydzi. Zapewnił im również możliwość korzystania z praw nadanych społeczności żydowskiej w okresie wcześniejszym. Gwarantowały one m.in. swobodę praktyk religijnych i możliwość organizowania się w samorządną organizację gminną. Żydzi zamieszkali w północnej części miasta, w pobliżu zamku. W połowie XVI w. zajęli już całą północną część i podjęli próbę osiedlenia się wokół rynku. Ich życie skupiło się wokół ul. Żydowskiej (obecnie Berka Joselewicza). To tutaj, na gruntach wykupionych od mieszczanina Piotraszewskiego, w 1588 r. zbudowano pierwszą drewnianą synagogę, spaloną w 1863. Na jej miejscu powstała nowa, murowana. Wkrótce Oświęcim stał się znaczącym centrum życia gospodarczego i religijnego Żydów. W 1867 r. Sejm Krajowy, powołany w 1861 r. na mocy ustawy o autonomii Galicji, zniósł wszystkie przepisy utrudniające ludności żydowskiej dostęp do samorządu gminnego oraz nabywania dóbr ziemskich. Decyzja ta miała bardzo duży wpływ na emancypację Żydów. Już w pierwszej radzie miejskiej Oświęcimia, wybranej w 1867 r., dziewięciu z 24 radnych było narodowości żydowskiej, a w latach następnych ich liczba wzrastała, podobnie jak populacja Żydów w mieście. W 1880 r. Oświęcim liczył 4754 mieszkańców, w tym 2535 Żydów. W 1895 r. wśród 5414 mieszkańców było 3063 Żydów. W chwili wybuchu II wojny światowej dwunastotysięczny Oświęcim zamieszkiwało ponad 7 tys. Żydów. W każdej kadencji rady miejskiej przedstawiciel społeczności żydowskiej zajmował stanowisko wiceburmistrza. Oświęcim był siedzibą żydowskiej gminy wyznaniowej, obejmującej również Kęty i liczne okoliczne wsie. Jej najważniejszą instytucją była synagoga. Obok Wielkiej Synagogi z 1863 r. istniała druga publiczna synagoga, zwana Małą, a także liczne prywatne domy modlitwy i synagogi różnych stowarzyszeń. Społeczność oświęcimskich Żydów była zróżnicowana. Obok ortodoksów i chasydów mieszkali tutaj liberałowie, asymilanci i syjoniści. Działająca w Oświęcimiu jesziwa (wyższa szkoła talmudyczna) rabina Solomy Sprawiedliwego przekształcona została w okresie międzywojennym w Centrum Chasydów z Sadowa. Jej absolwenci podejmowali zwykle obowiązki rabinackie. Odzyskanie niepodległości przez Polskę wyzwoliło ogromny potencjał Żydów w różnych dziedzinach życia społeczno-politycznego i kulturalnego. Żydzi oddziaływali na życie miasta poprzez swoich radnych (mieli zawsze 10-12 mandatów), wiceburmistrza i uczestniczenie w wielu komisjach, a także za pośrednictwem wielu partii reprezentowanych w Sejmie i Senacie. Utworzone przez oświęcimskich syjonistów stowarzyszenie Wizo zajmowało się organizowaniem wykładów, odczytów, kursów praktycznych i prowadzeniem przedszkoli dla dzieci.


Oświęcim był przez kilkaset lat ważnym centrum życia gospodarczego i religijnego Żydów

Stowarzyszenie Kobiet Hebrajskich krzewiło język i kulturę hebrajską i żydowską, upowszechniało znajomość historii Żydów oraz stosunków gospodarczych i kulturalnych między Palestyną a Polską. W mieście działało osiem chederów (elementarnych szkół religijnych), a cadykowie z Bobowej, Radomska i Bełza założyli tu swe jesziwy. Powstały też pierwsze szkoły religijne dla kobiet. Dzieci żydowskie chodziły również do publicznych szkół powszechnych, gdzie miały swych nauczycieli religii. Wielu uczniów kontynuowało naukę w gimnazjum żydowskim lub publicznym gimnazjum im. St. Konarskiego, które dawało absolwentom wstęp na wyższe uczelnie. Żydzi - według Ignacego Fika, jednego z ówczesnych profesorów tej szkoły - "wykazywali zainteresowania artystyczne i mieli łatwość w uczeniu się języków obcych". W 1926 r. trzech z pięciu adwokatów i pięciu z ośmiu lekarzy w Oświęcimiu było pochodzenia żydowskiego. Oświęcimscy Żydzi mieli teatr amatorski, wystawiający sztuki w języku jidysz i polskim, kółko śpiewacze Szyr oraz pięć klubów sportowych (jeden z nich, Kadimach, zdobył w 1930 r. mistrzostwo klasy B w piłce nożnej). Odgrywali też ogromną rolę w życiu gospodarczym miasta. Sklepy żydowskie usytuowane były w głównej mierze wokół rynku. Żydzi zajmowali się także handlem hurtowym i obnośnym, działali we wszystkich rodzajach rzemiosła oraz byli właścicielami trzynastu fabryk w Oświęcimiu, m.in. Fabryki Wódek i Likierów Jakuba Habrefelda, Fabryki Papy i Asfaltu Nathansona i Melcera, Fabryki Papy Dachowej Landaua i Wolfa, Fabryki Przetworów Chemicznych Schoenkera, Garbarni Enochów, Fabryki Płyt Rogowych braci Frankel i Spółka. W ostatnich dniach września 1939 r. Niemcy spalili Wielką Synagogę. Zdewastowali także cmentarz żydowski. Na mocy rozporządzenia z października 1939 r. Oświęcim, którego nazwę zmieniono na Auschwitz, został włączony do Rzeszy. 18 lutego 1941 r. zapadła decyzja o wysiedleniu Żydów oświęcimskich do gett w Chrzanowie, Będzinie i Sosnowcu. Potrzebne były mieszkania dla robotników, których miano zatrudnić przy budowie fabryki Buna Werke. Getta te likwidowano od kwietnia 1942 r. do stycznia 1944 r. Ich mieszkańców wywieziono głównie do KL Auschwitz. Oświęcimscy Żydzi zginęli w swym rodzinnym mieście, przeznaczonym w ramach akcji Endloesung, czyli planu "ostatecznego rozwiązania kwestii żydowskiej", na miejsce zagłady Żydów z całej Europy. Oświęcim, hitlerowski Auschwitz, stał się Judenrein (oczyszczony z Żydów). Tylko nielicznym udało się przeżyć. W 1945 r. z ponad siedmiotysięcznej żydowskiej społeczności miasta powróciło ok. 70 osób, m.in. Leon Schoenker, rabin Kupperman, dr Mosze Goldberg. Odrestaurowali cmentarz, a w ocalałej synagodze należącej przed wojną do stowarzyszenia religijnego Landei Misznajot urządzili dom modlitwy. Próba odtworzenia gminy jednak się nie powiodła. Oświęcimscy Żydzi opuścili swe miasto, przenosząc się do większych ośrodków, a stamtąd do innych krajów, głównie do USA i Izraela. Pozostał tu jeden Żyd, Szymon Kluger, urodzony w przedwojennym Oświęcimiu. Okna jego rodzinnego domu wychodzą na synagogę Landei Misznajot.