Bunt komórek

Układ odpornościowy (inaczej immunologiczny) jest niczym armia broniąca własnego terytorium przed atakiem wroga. Chroni nas przed chorobami i zwalcza je, rozpoznając i usuwając intruzów – bakterie, wirusy, grzyby, pasożyty. Jeśli działa prawidłowo, odróżnia, kto swój, a kto obcy. Ale zdarza się, że w armii obronnej dochodzi do dezorientacji. Wówczas komórki własnego organizmu zostają fałszywie uznane za wrogie i są niszczone. Tak właśnie dzieje się w chorobach autoimmunologicznych, czyli z autoagresji.

Groźne przeciwciała

Chorobami autoimmunizacyjnymi, jak się szacuje, dotkniętych jest 3,5 proc. ludzi. Prawie 95 proc. przypadków wszystkich chorób autoimmunologicznych stanowią zachorowania na kilkanaście najczęściej występujących schorzeń (patrz ramka obok). Do autoagresji może dochodzić we wszystkich tkankach i narządach. Jeżeli dotyczy ona komórek tarczycy, mamy do czynienia z chorobą Hashimoto i Gravesa-Basedowa – autoimmunologicznym zapaleniem tarczycy. Agresja wobec własnej tkanki łącznej powoduje reumatoidalne zapalenie stawów, a wobec komórek ośrodkowego układu nerwowego – stwardnienie rozsiane (SM). – Poznanie mechanizmu powstania choroby jest podstawą skutecznego leczenia. Wiele chorób autoimmunologicznych możemy dzisiaj rozpoznać i leczyć z dużym sukcesem, choć jeszcze nie wszystkie. W przypadku łuszczycy umiemy na przykład stwierdzić, jaki typ zaburzeń immunologicznych ją wywołuje, ale jeszcze nie potrafimy wyizolować autoprzeciwciał. Przy obecnym postępie medycyny to tylko kwestia czasu – mówi prof. Brygida Kwiatkowska, kierownik Kliniki Wczesnego Zapalenia Stawów oraz dyrektor ds. klinicznych Narodowego Instytutu Geriatrii, Reumatologii i Rehabilitacji w Warszawie. Wspólną cechą schorzeń autoimmunologicznych jest pojawienie się we krwi chorego charakterystycznych białek (autoprzeciwciał), świadczących o toczącym się procesie zapalnym wywołanym przez własne komórki. Na przykład bielactwo objawiające się białymi plamami na skórze do niedawna było traktowane jako defekt urody. Dzisiaj już wiemy, że jest to choroba z autoagresji – we krwi chorego obecne są autoprzeciwciała, które niszczą melanocyty, czyli komórki barwnikowe. Z kolei w chorobie Addisona-Biermera organizm chorego wytwarza przeciwciała przeciwko komórkom okładzinowym żołądka, które przestają wchłaniać witaminę B12. Dochodzi do jej niedoboru i pojawia się niedokrwistość. Choroby autoimmunologiczne „lubią” występować razem. Układ immunologiczny może produkować autoprzeciwciała przeciwko kilku tkankom czy narządom jednocześnie. W przypadku zesztywniającego zapalenia stawów kręgosłupa choruje układ ruchu, ale chorobie tej często towarzyszy także zapalenie jelit i błony naczyniowej oka. Z kolei choroba Hashimoto (najczęstsza przyczyna pierwotnej niedoczynności gruczołu tarczowego) często współistnieje z zespołem Sjögrena. To schorzenie reumatologiczne, w którym przeciwciała są wytwarzane przeciwko komórkom wydzielania zewnętrznego. Choroba objawia się suchością pochwy, oczu i jamy ustnej.

Skąd ta autoagresja

Pojawienie się autoagresji to proces złożony i aby doszło do tego zaburzenia, musi się pojawić kilka czynników jednocześnie. Wśród przyczyn wymienia się predyspozycje genetyczne, częste zakażenia, a także przewlekłe nieleczone stany zapalne. – Układ odpornościowy zajęty nieustanną obroną pracuje non stop na pełnych obrotach i w pewnym momencie zaczyna popełniać błędy. Podobnie jak człowiek, jeśli nie robi urlopu od pracy, też zaczyna się mylić – tłumaczy prof. Kwiatkowska. Na rozwój autoagresji ma wpływ również tzw. mimikra molekularna, czyli podobieństwo strukturalne naszych własnych białek oraz białek mikroorganizmów infekcyjnych (wirusów, bakterii, grzybów), a także płeć. Kobiety częściej chorują na zespół Sjögrena (zwłaszcza po 50. roku życia), chorobę Hashimoto, toczeń rumieniowaty (aż dziesięciokrotnie częściej niż mężczyźni) i reumatoidalne zapalenie stawów (trzykrotnie częściej). U mężczyzn jest diagnozowanych więcej przypadków zesztywniającego zapalenia stawów kręgosłupa. Autoprzeciwciała częściej są wykrywane u osób starszych, co jest prawdopodobnie spowodowane zaburzeniami w regulacji układu odpornościowego. Schorzenia z autoagresji rzadziej dotykają dzieci.

Niepokojące objawy

Niełatwo się zorientować, że przyczyną pogarszającego się stanu zdrowia jest autoagresja. Co powinno wzbudzić niepokój? Przede wszystkim dolegliwości o charakterze przewlekłym, trwające miesiącami, przebiegające z okresami zaostrzeń i remisji. Ich początek może być trudny do zaobserwowania, ale czasem – jak w stwardnieniu rozsianym, cukrzycy, toczniu układowym – gwałtowny. Powtarzającym się objawem jest chroniczne zmęczenie i osłabienie, nieustępujące po odpoczynku. Osoba chora może chudnąć, rzadziej tyć, mimo że nie zmieniała diety. Chorzy są często zmęczeni dolegliwościami, zwłaszcza że najbliższe otoczenie postrzega je jako depresję lub inne zaburzenia psychiczne. Jeśli od razu nasuwa się podejrzenie konkretnej choroby, np. wynikającej z zaburzeń pracy tarczycy lub cukrzycy, albo silny obrzęk stawu, należy natychmiast zgłosić się do lekarza i wykonać podstawowe badania laboratoryjne.

Palenie, otyłość, stres

Czy możemy chronić się przed chorobami z autoagresji? Do pewnego stopnia – prowadząc prozdrowotny styl życia. Wiadomo, że otyłość (a więc niewłaściwy sposób odżywiania), nadużywanie alkoholu i palenie papierosów bardzo osłabiają funkcjonowanie układu immunologicznego. Szczególnie niebezpieczne są toksyny zawarte w nikotynie. – Dużo się mówi o bezpośrednim wpływie palenia papierosów na produkcję przeciwciał przeciwcytrulinowych, które są ściśle powiązane z reumatoidalnym zapaleniem stawów. A w przypadku łuszczycowego zapalenia stawów, widoczny jest wyraźny wpływ wagi ciała na przebieg choroby. Osoby otyłe chorują znacznie ciężej niż szczupłe. Co więcej, schudnięcie często powoduje zmniejszenie się zmian skórnych i poprawę w zakresie choroby podstawowej – tłumaczy prof. Kwiatkowska. Pamiętajmy też, że organizm wypoczęty i prawidłowo odżywiony łatwiej radzi sobie z każdą infekcją, także z autoagresją. Osłabienie układu odpornościowego może wystąpić przy znaczącym niedoborze witamin, zwłaszcza A, C i E, oraz minerałów. Układ immunologiczny jest ściśle powiązany z układem nerwowym, a stres zakłóca ich współpracę. Dbajmy o odpoczynek i relaks. I choć nie wiemy jeszcze wszystkiego o chorobach autoimmunologicznych, to dowiedzieliśmy się dość dużo, by nie stać się ich całkowicie bezwolnymi ofiarami. g

Choroby z autoagresji

Choroba Gravesa-Basedowa

To schorzenie o cechach nadczynności tarczycy, w którym występuje wzmożone wydzielanie hormonów tarczycy i objawy jej nadczynności. Niekiedy jednak jej funkcja jest osłabiona (niedoczynność) lub prawidłowa. W chorobie Gravesa-Basedowa dochodzi do powiększenia tego gruczołu, czyli powstania wola (w 80 proc. przypadków). Innym objawem jest wytrzeszcz (orbitopatia). Poza defektem kosmetycznym może dochodzić do powikłań takich, jak owrzodzenie rogówki, podwójne widzenie, jaskra, światłowstręt czy nawet trwałe uszkodzenie wzroku.

Cukrzyca typu 1 (insulinozależna)

Cukrzyca typu 1 stanowi ok. 10 proc. wszystkich przypadków cukrzycy. Zapadają na nią przeważnie osoby młode, w wieku 10-14 lat. Jest spowodowana prawie całkowitym zniszczeniem komórek beta trzustki odpowiedzialnych za produkcję insuliny. W efekcie dochodzi do bezwzględnego braku insuliny. Objawy zwykle występują nagle i rozwijają się w ciągu kilku tygodni. To wzmożone pragnienie (wypijanie od kilku do kilkunastu litrów płynów na dobę), wielomocz, chudnięcie, senność, osłabienie, skłonność do infekcji.

Anemia złośliwa (choroba Addisona-Biermera)

Niedokrwistość złośliwa jest chorobą, w której organizm wytwarza niewystarczające ilości czerwonych krwinek. Przyczyną są zaburzenia wchłaniania witaminy B12, niezbędnej do ich wytwarzania w szpiku kostnym. Niedokrwistość złośliwa prowadzi do zmniejszenia stężenia tlenu w organizmie, co może z kolei wywołać zmęczenie,

osłabienie, duszność, zawroty głowy. Nieleczona może prowadzić do trwałych uszkodzeń układu nerwowego.

Reumatoidalne zapalenie stawów (RZS)

Przewlekła choroba zapalna atakująca stawy i różne narządy. Najbardziej charakterystycznym jej objawem jest ból, sztywność oraz obrzęk stawów rąk i stóp, ale zapalenie może dotyczyć także innych stawów. Nieleczone RZS prowadzi do zniszczenia stawów i ciężkiej niesprawności, a także do uszkodzenia wielu narządów i przedwczesnego zgonu.

Wrzodziejące zapalenie jelita grubego

To przewlekłe nieswoiste zapalenie jelita grubego, występujące najczęściej w odbytnicy, które może się szerzyć na jego dalsze odcinki. Pierwszym, a zarazem najczęstszym objawem jest biegunka z domieszką śluzu i krwi w kale. Pojawiać się mogą również kurczowe bóle brzucha oraz uczucie parcia na stolec.

Łuszczyca

Choroba, w której procesy zapalne powodują objawy skórne – łuszczące się owalne wykwity, czerwonobrunatne lub zaróżowione, pokryte srebrzystą lub srebrzystoszarą, nawarstwiającą się łuską, powstałą w wyniku zrogowacenia ognisk chorobowych. U 40-60 proc. chorych z łuszczycą rozwija się łuszczycowe zapalenie stawów. Do zachorowania predysponują czynniki genetyczne.

Inne często występujące schorzenia autoimmunologiczne: choroba Hashimoto, zespół Sjögrena, olbrzymiokomórkowe zapalenie tętnic i inne zapalenia naczyń, stwardnienie rozsiane, zesztywniające zapalenie stawów kręgosłupa i inne spondyloartropatie, toczeń rumieniowaty układowy, bielactwo, miastenia.