Słodkie idee PJN

Pamiętam początek deklaracji zjazdu „Solidarności" z wczesnej jesieni 1981 r. Pamiętam, gdyż zadziwiło mnie, zachwyciło i zarazem jako zawodowego filozofa polityki zdumiało niefrasobliwe połączenie wszystkich dobrych idei i wartości: demokracji, chrześcijaństwa, socjalizmu, wolności, równości i wielu innych, które – jak wiemy – wcale tak łatwo z sobą nie idą i raczej bywają sprzeczne w życiu. Ale „Solidarność” chciała wszystkiego, co dobre, i tak to wyraziła, nie bacząc na realia życia politycznego, demokracji, która jest sztuką rozwiązywania konfliktów, a nie realizowania wszystkiego, co dobre, i to bez sporów.

Podobne mam wrażenia, słysząc i czytając deklarację ideową stowarzyszenia Polska Jest Najważniejsza. Ze wszystkim się zgadzam, tyle że niemal wszystkie zaprezentowane idee są w sprzeczności z sobą. Jest to dokument nadzwyczaj sympatyczny, tylko z książek (w dodatku różnych autorów, którzy wcale nie pozostają w zgodzie) wzięty i dlatego kompletnie niemożliwy do zrealizowania w polityce. Powtarzam: nie krytykuję samej deklaracji, bo budzi ona sympatię, ale jej wewnętrzną niespójność i szanse na wcielenie w życie, które uważam za żadne.

Najbardziej zaskakujące dla polskiego czytelnika jest odwołanie do „tradycji republikańskich". Zaraz o tym, ale najpierw przytoczmy inne odwołania do wartości czy wzorów: wolność, wolny rynek, dążenie do szczęścia, ciągłość kultury, chrześcijaństwo, „Solidarność”, więcej demokracji, patriotyzm wolnych ludzi, walka z nierównością, odpowiedź na kryzys demograficzny, bezpieczeństwo, dostatek, roztropność, nowoczesność, Polska równych ludzi. Wspaniale! Już nic dobrego nie da się dodać, może poza miłością wszystkich do wszystkich.

Co zaś za diabeł ta tradycja republikańska? Już bracia Kaczyńscy o niej wspominali w czasach polityki historycznej, inspirowani lekcjami Marka Cichockiego czy Dariusza Gawina, którzy kiedyś byli moimi uczniami, co tym bardziej skłania mnie do wyjaśnienia i oceny, jaki sens ma „tradycja republikańska". Wówczas odwoływano się do tradycji polskiego republikanizmu szlacheckiego (XVII w.) i do republikanizmu amerykańskiego, szczególnie w dobie ojców założycieli. Oba odwołania dziś nie mają praktycznego sensu, a i teoretyczny jest wątpliwy.

Czymże jest republikanizm jako prąd ideowy i polityczny? Wizja polityczności republikanizmu wynika z dwóch prostych założeń: po pierwsze, jeżeli chcemy mieć takie państwo i takie społeczeństwo, jakie nam odpowiada, musimy wziąć na siebie odpowiedzialność za współrządzenie, a to – po drugie – wymaga zarówno czynnej i świadomej postawy ze strony obywateli, jak i takiej formy ustrojowej, kiedy to nikt nie jest uprawniony do podejmowania decyzji za obywateli. Republika, od res publica, czyli rzeczy publicznej, a zarazem wspólnej, nie zakłada, że jakikolwiek ustrój jest najlepszy dla spełnienia tych postulatów.

W sposób oczywisty narzuca się pogląd, że ustrojem takim jest demokracja, jednak republikanie nie przywiązywali do demokracji wielkiej wagi. Współcześnie wobec faktu, że demokracja jest ustrojem dominującym w świecie zachodnim, republikanie muszą swoje koncepcje odnosić do demokracji, ale dalecy są od podziwu dla niej czy jednoznacznej aprobaty.

Konsekwentna filozofia republikańska wprawdzie nie musi operować wyobrażeniem „dobra wspólnego", ale zakłada, że dobre państwo i dobre społeczeństwo to takie, w którym obywatele z własnej nieskrępowanej woli uczestniczą w działaniach w sferze politycznej. Z tego zaś wynika określona wizja człowieka i wymagania stawiane jednostce, która jest obywatelem, czyli uczestnikiem działań toczących się w sferze politycznej. Odpowiedź republikanów na pytanie, czym jest polityczność, jest zatem podobna do odpowiedzi katolików na pytanie, czym jest Kościół – Kościół to my, my, wszyscy wierni, natomiast polityczność to my – my, wszyscy obywatele. Obywatele wspólnym działaniem ustanawiają sferę polityczności, która bez ich udziału po prostu nie istnieje. Co to znaczy? Tylko tyle i aż tyle, że bez czynnego udziału obywateli w życiu politycznym republiki, czyli zbiorowego i swobodnego uczestnictwa w życiu publicznym, po prostu nie ma.

Republikanizm zatem jest antyliberalny, jest przeciwko stawianiu wolności jednostki na pierwszym miejscu i jest wspaniałą wizją „dobrego społeczeństwa" dobrych ludzi, które jednak nigdy zaistnieć nie może. Najwybitniejszym myślicielem republikańskim był Machiavelli, ale i on wiedział, że tylko marzy. W sferze marzeń zatem należy umieścić sympatyczny konglomerat zawarty w deklaracji PJN, marzeń, które chętnie bym podzielał, gdyby można było mieć wszystko naraz i umieć to zrealizować. Zupełnie inne to marzenia niż chore rojenia PiS, ale jednak marzenia.