Miły nawyk… oszczędzania

Na początek informacja z pozoru rozczarowująca: uważamy się za znacznie bardziej racjonalnych, niż w rzeczywistości jesteśmy. Ponad 40 proc. tego, co zwykliśmy uważać za podejmowane świadomie decyzje, w rzeczywistości jest bowiem nawykami – dowiedli badacze z Duke University. Na „autopilocie” dokonujemy więc niemal połowy wyborów. Tego autopilota możemy jednak dowolnie programować, podobnie jak programujemy nasze dzieci do odruchowego sprzątania po sobie zabawek czy mycia rąk po wyjściu z toalety.

Mechanizm działania nawyków potwierdza tezę o tym, że ludzki mózg wcale nie jest tak potężny ani przenikliwy, jak lubimy o nim myśleć. Wręcz przeciwnie – jest dość leniwy. To lenistwo przejawia się m.in. w skłonności do kierowania się stereotypami – już na pierwszy rzut oka na podstawie wyrazu twarzy czy ubioru jesteśmy gotowi deklarować, czy kogoś lubimy, czy też nie, a nawet określić jego charakter. To lenistwo można jednak wykorzystać na swoją korzyść. „Nawyki są zakodowane w strukturach naszych mózgów i jest to dla nas niesamowicie korzystne, bo byłoby głupio, gdybyśmy po każdych wakacjach musieli się od nowa uczyć, jak prowadzić samochód. Problem w tym, że twój mózg nie umie rozróżniać między nawykami dobrymi i złymi” – mówi Ann Graybiel z Massachusetts Institute of Technology. Tak jak dzięki stereotypom zwalniamy się z potrzeby analizowania każdego docierającego do nas bodźca, tak możemy wypracować mechanizmy, które sprawią, że automatycznie i mimochodem zapewnimy sobie życiowy dobrobyt. Możemy się na przykład nauczyć, które zdrowe potrawy nie tylko są dla nas zdrowe, ale także zapewniają przyjemność, jaką satysfakcję czerpiemy z porannego joggingu czy jak cieszy nas finansowa stabilność zbudowana dzięki odkładaniu części zarobionych pieniędzy. Aby osiągnąć ten ostatni cel, wystarczy na przykład postawić w widocznym miejscu świnkę skarbonkę i za każdym razem, kiedy na nią spojrzymy, wrzucić do niej drobne z portfela. A na koniec miesiąca zaoszczędzone pieniądze wpłacać na konto. Statystyczny Polak bez wyrzeczeń może oszczędzić aż 500 zł rocznie – według ankiety przeprowadzonej przez TNS Polska tyle wydajemy na rzeczy, które potem uznajemy za zbędne.

Proste jak mycie zębów

Charles Duhigg w książce „Siła nawyku” opisuje, jak zastąpić szkodliwe nawyki korzystnymi. Pierwszy etap to zidentyfikowanie zwyczaju, na przykład chodzenia na zakupy po stresującym dniu czy zbyt częstego zaglądania na strony internetowe umożliwiające kupowanie ulubionych gadżetów. „W celu zrozumienia własnych nawyków musisz zidentyfikować składowe własnej pętli. Kiedy uda ci się zdiagnozować pętlę nawyku konkretnego zachowania, będziesz w stanie szukać sposobów na zastąpienie starych przywar nowymi zwyczajami” – pisze Duhigg.

Kolejny krok to znalezienie alternatywnych nagród, takich, które zastąpią przyjemność kompulsywnego wydawania pieniędzy. Duhigg podpowiada, że może to być spacer, rozmowa z kolegami czy dobra kawa. Ważne jest także ustalenie, jakie bodźce zachęcają nas do wydawania pieniędzy na zbędne przedmioty – może to być miejsce (na przykład przejeżdżanie obok ulubionego sklepu), czas (na przykład sobota), uczucie (nuda czy niepokój), towarzystwo konkretnych osób itp. Kiedy już wiemy, co wyzwala pętlę nawyku, potrzebujemy alternatywnego planu. Gdy pojawia się bodziec, sprawmy sobie konstruktywną przyjemność. O tym, jak ta metoda jest skuteczna, świadczy sukces rozpropagowania mycia zębów w USA. W ciągu kilku lat na początku XX w. udało się przekonać miliony Amerykanów do regularnego czyszczenia zębów.

Jeszcze w czasie I wojny światowej stan uzębienia rekrutów amerykańskiej armii był tak fatalny, ze uznano go za zagrożenie dla bezpieczeństwa narodowego. Ale zanim wybuchła II wojna światowa, szczoteczka i pasta do zębów stały się codziennością milionów. Claude Hopkins, autor reklamy pasty Pepsodent, która w ciągu kilku lat trafiła do 65 proc. domostw w USA, postawił na opisywaną znacznie później przez Duhigga wskazówkę – bodziec, który uruchomi nawyk. „Po prostu przejedź językiem po własnych zębach. Poczujesz nalot – on właśnie sprawia, że twoje zęby tracą blask i stają się podatne na próchnicę” – głosiła reklama. Wystarczyło umyć zęby, aby natychmiast uzyskać nagrodę: gładkie zęby bez osadu.

Oszczędzać, wydając

Co ciekawe, oszczędzać można także… wydając pieniądze! Coraz więcej banków oferuje bowiem tzw. programy oszczędnościowe. „Gdy płacimy kartą lub wykonujemy przelew, drobne kwoty automatycznie odkładają się z konta osobistego klienta na rachunek programu oszczędnościowego. Co ważne, sami decydujemy, jak chcemy oszczędzać. Możemy na przykład gromadzić zaokrąglenia kwot transakcji (np. do 10 zł) albo ich procentową wartość (np. 10 proc.). W razie konieczności zaoszczędzone pieniądze można swobodnie przelewać na własne rachunki. Ile możemy zaoszczędzić w skali roku? W ten łatwy i wygodny sposób można odłożyć nawet do 2,5 tys. zł w ciągu roku” – mówi Daniel Szewieczek, dyrektor Departamentu Oszczędności w ING Banku Śląskim. Klient nie musi pamiętać o regularnym ani konsekwentnym wpłacaniu konkretnych kwot na konto, program oszczędnościowy robi to za niego. To sprytny sposób na oszczędzanie, bez wysiłku, przy okazji, drobnymi krokami i na atrakcyjny procent! Zgromadzone w ten sposób oszczędności są zazwyczaj oprocentowane wyżej niż na standardowym koncie oszczędnościowym!

Trening nawyków

Niektórzy z nas są z natury odporni na finansowe pokusy – mniej więcej jedna czwarta ludzkości ma bowiem gen samokontroli – wykazał Hersh Shefrin z uniwersytetu Santa Clara. Reszta panowanie nad swoimi zachowaniami i przyzwyczajeniami musi potrenować – podobnie jak sportowcy trenują przed zawodami. W końcu nasz mózg, tak jak od sportowców domaga się porannego joggingu, sam zacznie się od nas domagać satysfakcji, jaką będziemy odczuwać, gdy za zaoszczędzone pieniądze kupimy wymarzoną wycieczkę czy po prostu zyskamy poczucie bezpieczeństwa finansowego. „Kiedy twój mózg zacznie oczekiwać nagrody – pragnąć endorfin czy poczucia sukcesu – wiązanie sznurówek każdego ranka się zautomatyzuje. Wskazówka oprócz uruchamiania zwyczaju musi uruchamiać pragnienie pojawienia się nagrody, które staje się tak silne, że antycypuje samą nagrodę, zanim ją dostaniemy” – pisze Duhigg. Podobnie jest z oszczędzaniem, które wbrew pozorom nie wymaga wielkich wyrzeczeń – mówi Daniel Szewieczek. Przemyślane i sprytne zakupy pozwalają obniżyć wydatki i zaoszczędzić część pieniędzy, co w połączeniu z nawykiem regularnego ich odkładania może dać w dłuższym czasie spore oszczędności. W ten sposób będziemy mogli sobie pozwolić na coś, o czym marzymy – wakacje, skuter czy nowy sprzęt elektroniczny. Wyrabiając w sobie nawyk oszczędzania, pamiętajmy o nagrodzie, która nas czeka – cel naszego oszczędzania.

Już Arystoteles zauważył, że jesteśmy tym, co powtarzamy, a doskonałość nie jest jednorazowym aktem, lecz nawykiem. „Aby zerwać z nawykiem, wyrób sobie inny, który go wymaże” – radził Mark Twain. Także filozof i pisarz Ralph Waldo Emerson doceniał siłę nawyku, pisząc: „Jesteśmy tym, o czym przez cały dzień myślimy”. Myślmy więc o tym, co najbardziej będzie nas wspierać: wzmacnianiu relacji z życzliwymi przyjaciółmi i rodziną, zdrowym, radosnym stylu życia i obfitości finansowej manifestującej się rosnącym stanem konta! ■