Robaki na owady

Kasztanowce białe sprowadzone w XVI wieku do Europy Środkowej z Półwyspu Bałkańskiego przez stulecia były ozdobą książęcych ogrodów i parków. Tak było jeszcze kilka lat temu, dopóki za kasztanowcami nie przywędrował z Bałkanów szrotówek kasztanowcowiaczek. W Berlinie ten niewielki motyl zniszczył już większość spośród 48 tys. kwitnących na biało kasztanowców. Szkody spowodowane usuwaniem martwych drzew i sadzeniem nowych szacowane są na 235 mln euro. W Polsce groźny owad został wykryty pod koniec lat 90. w Wojsławicach koło Wrocławia, a wkrótce potem zaczął masowo niszczyć drzewa w innych regionach kraju. Dotychczas nie pomogły żadne metody ratowania drzew. - Pierwszym na świecie skutecznym sposobem może być wykorzystanie pasożytów z gromady nicieni niszczących szkodliwe dla wielu gatunków drzew owady - mówi dr Henryk Skrzypek z Katedry Zoologii i Ekologii Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego.
Szrotówek kasztanowcowiaczek ma zaledwie 3,5 mm długości. Przenosi się głównie z wiatrem lub na środkach transportu. Jest niezwykle odporny na niekorzystne warunki zewnętrzne. Jego poczwarki zimują w opadłych liściach kasztanowca i wytrzymują temperaturę do minus 25 C. Szrotówek błyskawicznie się rozmnaża - w kilogramie suchych liści może się znajdować nawet 4500 poczwarek. Na przełomie kwietnia i maja z poczwarek wyrastają motyle i gromadzą się na pniach drzew. Kiedy kasztanowce zaczynają kwitnąć (szrotówek żeruje też na kasztanowcach krwistych, żółtych i czerwonych), samice składają na górnej stronie liści jaja (jeden motyl składa około 30 jaj). Larwy, które się z nich wylęgają, wygryzają miękisz liści. Liście szybko brązowieją i przedwcześnie opadają - już w lipcu, najpóźniej sierpniu. Osłabione drzewa są mniej odporne na susze, mrozy i choroby, a w końcu obumierają.



We Włoszech, Niemczech, Czechach i USA dla ratowania kasztanowców stosowano szczepienia drzew. Polegają one na wywierceniu w pniu drzewa kilku otworów i wprowadzeniu do nich środka zwalczającego szkodnika. Preparat przedostaje się naczyniami transportującymi wodę do liści. Jeśli larwa zje trochę miąższu, przestaje żerować i ginie z głodu. Do niszczenia szrotówka próbowano też wykorzystać wyjadające go sikorki. Ta metoda jest jednak mało skuteczna, bo sikorki niszczą zaledwie 4 proc. larw i poczwarek szkodnika.
Lepsze efekty daje grabienie i palenie lub kompostowanie liści z zimującymi w nich poczwarkami. Dzięki temu można zniszczyć około 50 proc. motyli, ale palenie liści, tak jak rozpylanie środków chemicznych, niszczy też naturalnych wrogów szrotówka. W niektórych krajach Unii Europejskiej stosuje się tzw. pułapki feromonowe. Wabią one szkodniki bezwonnymi feromonami i powodują, że owady wpadają na opaski nasączone klejem. Ten sposób nie zapobiega jednak przedwczesnemu opadaniu liści z kasztanowców przy alejach i w parkach, wymaga częstej wymiany pułapek i jest dość kosztowny (cena pułapki może przekraczać 100 zł).
Naukowcy z KUL już wiele lat temu zauważyli, że pasożytnicze błonkówki z rodziny Eulophidae żywią się larwami szrotówka i w pierwszym roku potrafią zniszczyć 2 proc. populacji motyla, a w kolejnych latach 4 proc. i 6 proc. Potem odkryli kilka szczepów nicieni, które jeszcze skuteczniej zwalczają larwy chrabąszczy, opuchlaków i bielinka kapustnika, a także szrotówka. Wystarczy "zaszczepić" robaki w ziemię pod drzewem. Larwa inwazyjna (jedno ze stadiów rozwojowych nicienia) wyszukuje poczwarki szrotówka i przedostaje się do ich wnętrza. Tam uwalnia przenoszone w swoim przewodzie pokarmowym bakterie, które w ciągu dwóch dni zabijają owada. W martwym ciele rozwijają się nicienie, które pożerają szrotówka, a potem dziesiątki tysięcy larw przedostają się do gleby i uśmiercają kolejne szkodniki. Badania laboratoryjne dowiodły, że nicienie mogą zniszczyć nawet 40 proc. poczwarek szrotówka. - Właściwie stosowane nicienie szybko niszczą szkodniki, ale nie unicestwiają wszystkiego, co żyje w roślinie, i nie szkodzą środowisku. Znacznie ograniczają jednak populację szkodników i doprowadzają do stanu biologicznej równowagi - wyjaśnia dr Skrzypek. Wykazała to pierwsza próba zwalczania szrotówka w Lublinie.
Najtrudniej zwalczyć szkodniki pochodzące z innych stref klimatycznych. W nowym środowisku są bardziej agresywne i mają niewielu naturalnych wrogów. Szrotówek kasztanowcowiaczek najprawdopodobniej przywędrował do Europy z Chin lub Indii. Na naszym kontynencie pierwszy raz zauważono go w 1985 r. na Półwyspie Bałkańskim (skąd właśnie pochodzą kasztany), głównie w Macedonii nad Jeziorem Ohrydzkim (stąd nazwa łacińska motyla Cameraria ohridella). Od tego czasu przemieszczał się w tempie 100 km w ciągu sezonu i rozprzestrzenił się w całej Europie, łącznie z Wyspami Brytyjskimi i Skandynawią.
Groźne pasożyty często są sprowadzane do Europy z innych rejonów świata z nasionami egzotycznych roślin. Tak dostał się do Polski znamionek, owad z rzędu błonkoskrzydłych, który poważnie zagraża naszym lasom. Atakuje aż 28 gatunków europejskich roślin iglastych oraz 43 gatunki drzew i krzewów sprowadzonych z innych regionów świata. Epidemie wśród roślin na całym naszym kontynencie wywołują korniki, powodując, że w wielu regionach padają całe lasy.
Z powodu groźnych dla drzew zarazków przenoszonych przez owady bliska wyginięcia jest też populacja niektórych gatunków europejskiego wiązu. W Wielkiej Brytanii niedawno pojawiła się groźna odmiana grzyba niszczącego dęby. Jeśli ekspansji importowanych szkodników nie uda się zahamować, może ona doprowadzić do ujednolicenia ekosystemów, czyli - jak mówią ekolodzy - do "zanieczyszczenia biologicznego".