Tylko w zetatyzowanej Europie podatnicy dodują partie polityczne Angielski historyk Matt Badcock przedstawił ostatnio wyliczenia kosztów brytyjskich kampanii wyborczych, poczynając od XIX wieku. Jak wynika z tych danych, najdroższe w cenach obecnych, bo kosztujące 100 mln funtów (czyli około 580 mln zł), były wybory w 1880 r. To mniej niż 125 lat później wyda na wybór swoich przedstawicieli polska demokracja.
Okazuje się bowiem, że całkowity koszt tegorocznych wyborów nad Wisłą wyniesie 600-650 mln zł. A to oznacza, że stać nas na najdroższą kampanię wyborczą świata. Na wybory wydajemy bowiem 0,07-0,08 proc. naszego PKB. Dla porównania: łączny koszt ostatnich wyborów prezydenckich i parlamentarnych w USA wyniósł 3,9 mld USD. Było to tylko 0,03 proc. PKB. Jeszcze taniej obsługują swoją demokrację mieszkańcy Zjednoczonego Królestwa. Ostatnie wybory parlamentarne kosztowały ich bowiem 93 mln funtów (0,01 proc. PKB). Jest to nieco ponad 500 mln zł, czyli mniej niż u nas, mimo że Wielka Brytania jest dwukrotnie większa od Polski.
PKW liczy, budżet płaci
Pierwszy element kosztów wyborczych to budżet Państwowej Komisji Wyborczej i Krajowego Biura Wyborczego. Tegoroczny limit wydatków PKW to 36 mln zł. W ustawie budżetowej dodatkowo przewidziano subwencję 229,4 mln zł "na finansowanie przez Krajowe Biuro Wyborcze ustawowo określonych zadań dotyczących wyborów i referendów". Łącznie zatem instytucjonalne koszty tegorocznych wyborów wyniosą ponad 265 mln zł, z czego lwią część pochłoną wybory prezydenckie i parlamentarne.
Wybory władz centralnych kosztują sporo: 250 mln zł, czyli około 10 zł (3,3 USD) na wyborcę. Według danych Election Process Information Collection (wspólnego projektu Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju - UNDP i Międzynarodowego Instytutu Demokracji i Kontroli Wyborów - IDEA), koszt głosu statystycznego wyborcy wyniósł na Węgrzech 3,125 USD, w Irlandii - 2,14 USD, a w Wielkiej Brytanii - 1,8 USD. Wydatki mogliśmy w znacznym stopniu zmniejszyć dzięki temu, że wybory prezydenckie oraz parlamentarne odbywają się w tym samym roku. Połączeniu tych wyborów stanowczo sprzeciwił się jednak Sojusz Lewicy Demokratycznej.
Wydatki PKW i KBW nie są jedynymi kosztami wyborczymi ponoszonymi przez podmioty publiczne. Telewizja i radio produkują "nieodpłatne" programy wyborcze (TVP - 175 godzin), co oznacza nie tylko nakłady, ale też utratę dochodów i widzów. Trzeba też wymienić finansowanie swoich kampanii przez urzędników państwowych i samorządowych oraz parlamentarzystów z pieniędzy publicznych. Szacunek tych wydatków publicznych na wybory to 30-50 mln zł.
Na maksa
Komitety wyborcze, które zarejestrowały listy we wszystkich okręgach, mogą wydać do 30 mln zł (komitety występujące tylko w niektórych okręgach - proporcjonalnie mniej), a kandydaci na prezydenta - do 13,8 mln zł. Łącznie zatem przy 18 partiach zarejestrowanych w więcej niż jednym okręgu, 625 kandydatach do Senatu i 18 prezydentach in spe legalne wydatki ugrupowań politycznych na kampanie wyniosą do 500--550 mln zł.
Według oficjalnych deklaracji, cztery partie (PO, PiS, SLD i LPR) chcą wydać kwoty zbliżone do górnych limitów.
Znacznie skromniej, bo mniej więcej połowę maksymalnej wielkości, licytują Samoobrona i SDPL. Poważne potraktowanie tych deklaracji oznaczałoby, że tylko sześć największych ugrupowań wyda około 150 mln zł (z czego, według oficjalnych oświadczeń, ponad 100 mln zł już wydano, a na wydatki te zaciągnięto ponad 52 mln zł kredytu). Pozostałe ugrupowania startujące w całym kraju (PSL, PD, Ruch Patriotyczny, Polska Partia Pracy, Polska Partia Narodowa) muszą wydać po kilka milionów złotych. Pozostali - znacznie mniej, ale ponieważ jest ich wiele, będą to także niezłe pieniądze. W sumie uzbiera się mniej więcej 200 mln zł, ale do tego trzeba dodać koszty kampanii prezydenckiej. Tu, jak na razie, wydano około 40 mln zł, czyli tyle, ile wynosiły oficjalnie zadeklarowane wydatki kandydatów w 2000 r. W kampanii prezydenckiej najdroższy jest jej finał. Podczas niego całkowite koszty mogą się wręcz podwoić.
Od cegiełki do cegły
Skąd owe ugrupowania mogą pozyskać takie pieniądze? Istnieje pięć legalnych źródeł finansowania i jedno nielegalne. Legalne to: subwencja budżetowa (w tym roku prawie 60 mln zł), kredyty, nakłady własne kandydatów, cegiełki oraz oficjalni sponsorzy i dobroczyńcy. Subwencje budżetowe dla partii kosztują nas rocznie 60 mln zł. Za obciążaniem obywateli takim ciężarem utrzymywania polityków przemawiają dwa argumenty. Pierwszy, jeśli partie nie dostaną dotacji, będą brać łapówki od biznesmenów.
I drugi, nieśmiertelny, jeśli się chcę obywatelom "wcisnąć ciemnotę": wszędzie na świecie partie są dotowane. Argument pierwszy jest tak samo wysoce moralny (ja też poproszę o dotacje, bo jak nie dostanę, to będę kraść!), jak prawdziwy (jak brali, tak biorą!). Argument drugi jest zwyczajnym nadużyciem, gdyż nie wszędzie partie są dotowane, a jedynie w zetatyzowanej i zsocjalizowanej Europie. I tam jednak nie są to dotacje ani tak duże, ani tak głupio przyznawane. Na przykład w Niemczech w 2004 r. partie dostały 128,5 mln euro, czyli mniej więcej osiem razy więcej pieniędzy niż w Polsce. Ponieważ jednak niemiecki PKB jest dwunastokrotnie większy, jest to półtorakrotnie mniejsza niż u nas cząstka "narodowego bochenka". Ponadto w Polsce dotacje są przyznawane na cztery lata partiom, które uzyskały w wyborach ponad 3 proc. głosów. W efekcie w tym roku pieniądze otrzymają także ugrupowania praktycznie już nie istniejące, jak KPEiR (4 mln zł) i PLD (0,5 mln zł), a największą darowiznę (22 mln zł) dostanie SLD, któremu w badaniach opinii publicznej zdarzało się spadać poniżej progu wyborczego. Lustrzanym odbiciem subwencji są kredyty. Partie je biorą, bo liczą, że przekroczą magiczną granicę głosów i będą miały z czego je spłacić. Jak na razie zadłużyły się na ponad 50 mln zł i są w tej kwocie pożyczki takie, które raczej spłacone nie będą.
O nakładach własnych kandydatów, w niektórych komitetach (na przykład Samoobronie) niebagatelnych, partie mówią niechętnie, traktując je jako "indywidualną sprawę kandydatów". Na owe indywidualne wydatki składają się: "kupno miejsca na liście" i wydatki na autopromocję. Do pobierania składek od kandydujących oficjalnie przyznaje się wyłącznie PSL. W tej partii, w zależności od miejsca na liście i zasobności portfela, taka "składka" kandydata wynosi od 500 zł do 5 tys. zł. Podobną praktykę stosują jednak także inne partie, pobierając za najlepsze miejsca na listach od 5 tys. zł do 10 tys. zł.
Autopromocja to dla kandydata wydatek kilku tysięcy złotych. Według sondażu przeprowadzonego przez jedną z gazet, najmniejsze nakłady własne zadeklarował Bartosz Stelmaszczyk, kandydujący z Łodzi z listy Partii Demokratycznej, który
zamierza wydać nie więcej niż 100 zł. Większość kandydatów twierdziła, że przeznaczy na to 1-10 tys. zł, z kolei najwięcej z nich - mniej więcej 5 tys. zł. A ponieważ tych kandydatów jest 11 445 (10 802 + 625 + 18), a niektórzy z nich prowadzą indywidualne kampanie w iście amerykańskim stylu, oszacowanie tych nakładów na 40-50 mln zł nie wydaje się przesadne.
W tegorocznych wyborach praktycznie mniejsze znaczenie ma sprzedaż cegiełek wyborczych, mimo to dochody komitetów z tego tytułu szacowane są na 1,2 mln zł. Mało także słychać o oficjalnym sponsoringu (choć tu szacunki ekspertów wskazują na prawdopodobną kwotę około 7 mln zł).
Czubek lewej góry
Największe partie przyznają się do wydatkowania ponad 100 mln zł (nie licząc wydatków indywidualnych kandydatów) i na takie kwoty mają pokrycie. Nawet PKW niezbyt jednak w te dane wierzy. Kontrolując finansowanie kampanii po wyborach w 2000 r., zwróciła się do urzędów skarbowych o sprawdzenie, czy darowane pieniądze rzeczywiście pochodziły z zysków firm. Te odmówiły odpowiedzi, powołując się na tajemnicę skarbową, a minister finansów je poparł. Jak ocenił Wojciech Szalkiewicz, najlepszy polski specjalista od marketingu politycznego (autor książki "Kandydat, czyli jak wygrać wybory") przy obecnej konkurencji nie da się sfinansować skutecznej i profesjonalnej kampanii wyborczej za 12 mln zł; trzeba wydać o wiele więcej. A to oznacza, że jeśli Kwaśniewski i Olechowski w poprzedniej kampanii prezydenckiej zgłosili wydatki dwunastomilionowe, to część ich kosztów została ukryta. Ta część może wynieść nawet około 100 mln zł.
Ukryta, znaczy sfinansowana przez sponsoring podziemny. Analiza obecnej kampanii musi prowadzić do podobnych wniosków. Dodatkowe przychody agencji, związane z reklamami, szacowane są na 50 mln zł. Koszt konwencji wyborczej to ćwierć miliona złotych, regionalny mityng - 100 tys. zł, telewizyjny spot wyborczy - 15--20 tys. zł. Koszt emisji takich reklamówek tylko do 7 września wyniósł 18 mln zł.
Faktyczne koszty dużych partii są zatem prawie dwukrotnie wyższe od oficjalnie wykazywanych. Nie jest to sto-sto kilkadziesiąt milionów złotych wydatków partyjnych plus 50-60 mln zł dla wyborów prezydenckich, ale - uwzględniając "lewą kasę wyborczą" i wydatki indywidualne - łącznie około 300-350 mln zł. Uwzględniając drugie tyle wydane przez podmioty publiczne, otrzymujemy 600-650 mln zł, czyli o połowę więcej, niż w ciągu roku przeznaczamy na badania naukowe. O które tak zaciekle walczą w parlamencie niemal wszyscy, którzy się tam dostali.
PKW liczy, budżet płaci Pierwszy element kosztów wyborczych to budżet Państwowej Komisji Wyborczej i Krajowego Biura Wyborczego. Tegoroczny limit wydatków PKW to 36 mln zł. W ustawie budżetowej dodatkowo przewidziano subwencję 229,4 mln zł "na finansowanie przez Krajowe Biuro Wyborcze ustawowo określonych zadań dotyczących wyborów i referendów". Łącznie zatem instytucjonalne koszty tegorocznych wyborów wyniosą ponad 265 mln zł, z czego lwią część pochłoną wybory prezydenckie i parlamentarne.
Wybory władz centralnych kosztują sporo: 250 mln zł, czyli około 10 zł (3,3 USD) na wyborcę. Według danych Election Process Information Collection (wspólnego projektu Programu Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju - UNDP i Międzynarodowego Instytutu Demokracji i Kontroli Wyborów - IDEA), koszt głosu statystycznego wyborcy wyniósł na Węgrzech 3,125 USD, w Irlandii - 2,14 USD, a w Wielkiej Brytanii - 1,8 USD. Wydatki mogliśmy w znacznym stopniu zmniejszyć dzięki temu, że wybory prezydenckie oraz parlamentarne odbywają się w tym samym roku. Połączeniu tych wyborów stanowczo sprzeciwił się jednak Sojusz Lewicy Demokratycznej.
Wydatki PKW i KBW nie są jedynymi kosztami wyborczymi ponoszonymi przez podmioty publiczne. Telewizja i radio produkują "nieodpłatne" programy wyborcze (TVP - 175 godzin), co oznacza nie tylko nakłady, ale też utratę dochodów i widzów. Trzeba też wymienić finansowanie swoich kampanii przez urzędników państwowych i samorządowych oraz parlamentarzystów z pieniędzy publicznych. Szacunek tych wydatków publicznych na wybory to 30-50 mln zł.
Na maksa
Komitety wyborcze, które zarejestrowały listy we wszystkich okręgach, mogą wydać do 30 mln zł (komitety występujące tylko w niektórych okręgach - proporcjonalnie mniej), a kandydaci na prezydenta - do 13,8 mln zł. Łącznie zatem przy 18 partiach zarejestrowanych w więcej niż jednym okręgu, 625 kandydatach do Senatu i 18 prezydentach in spe legalne wydatki ugrupowań politycznych na kampanie wyniosą do 500--550 mln zł.
Według oficjalnych deklaracji, cztery partie (PO, PiS, SLD i LPR) chcą wydać kwoty zbliżone do górnych limitów.
Znacznie skromniej, bo mniej więcej połowę maksymalnej wielkości, licytują Samoobrona i SDPL. Poważne potraktowanie tych deklaracji oznaczałoby, że tylko sześć największych ugrupowań wyda około 150 mln zł (z czego, według oficjalnych oświadczeń, ponad 100 mln zł już wydano, a na wydatki te zaciągnięto ponad 52 mln zł kredytu). Pozostałe ugrupowania startujące w całym kraju (PSL, PD, Ruch Patriotyczny, Polska Partia Pracy, Polska Partia Narodowa) muszą wydać po kilka milionów złotych. Pozostali - znacznie mniej, ale ponieważ jest ich wiele, będą to także niezłe pieniądze. W sumie uzbiera się mniej więcej 200 mln zł, ale do tego trzeba dodać koszty kampanii prezydenckiej. Tu, jak na razie, wydano około 40 mln zł, czyli tyle, ile wynosiły oficjalnie zadeklarowane wydatki kandydatów w 2000 r. W kampanii prezydenckiej najdroższy jest jej finał. Podczas niego całkowite koszty mogą się wręcz podwoić. Od cegiełki do cegły
Skąd owe ugrupowania mogą pozyskać takie pieniądze? Istnieje pięć legalnych źródeł finansowania i jedno nielegalne. Legalne to: subwencja budżetowa (w tym roku prawie 60 mln zł), kredyty, nakłady własne kandydatów, cegiełki oraz oficjalni sponsorzy i dobroczyńcy. Subwencje budżetowe dla partii kosztują nas rocznie 60 mln zł. Za obciążaniem obywateli takim ciężarem utrzymywania polityków przemawiają dwa argumenty. Pierwszy, jeśli partie nie dostaną dotacji, będą brać łapówki od biznesmenów.
I drugi, nieśmiertelny, jeśli się chcę obywatelom "wcisnąć ciemnotę": wszędzie na świecie partie są dotowane. Argument pierwszy jest tak samo wysoce moralny (ja też poproszę o dotacje, bo jak nie dostanę, to będę kraść!), jak prawdziwy (jak brali, tak biorą!). Argument drugi jest zwyczajnym nadużyciem, gdyż nie wszędzie partie są dotowane, a jedynie w zetatyzowanej i zsocjalizowanej Europie. I tam jednak nie są to dotacje ani tak duże, ani tak głupio przyznawane. Na przykład w Niemczech w 2004 r. partie dostały 128,5 mln euro, czyli mniej więcej osiem razy więcej pieniędzy niż w Polsce. Ponieważ jednak niemiecki PKB jest dwunastokrotnie większy, jest to półtorakrotnie mniejsza niż u nas cząstka "narodowego bochenka". Ponadto w Polsce dotacje są przyznawane na cztery lata partiom, które uzyskały w wyborach ponad 3 proc. głosów. W efekcie w tym roku pieniądze otrzymają także ugrupowania praktycznie już nie istniejące, jak KPEiR (4 mln zł) i PLD (0,5 mln zł), a największą darowiznę (22 mln zł) dostanie SLD, któremu w badaniach opinii publicznej zdarzało się spadać poniżej progu wyborczego. Lustrzanym odbiciem subwencji są kredyty. Partie je biorą, bo liczą, że przekroczą magiczną granicę głosów i będą miały z czego je spłacić. Jak na razie zadłużyły się na ponad 50 mln zł i są w tej kwocie pożyczki takie, które raczej spłacone nie będą. O nakładach własnych kandydatów, w niektórych komitetach (na przykład Samoobronie) niebagatelnych, partie mówią niechętnie, traktując je jako "indywidualną sprawę kandydatów". Na owe indywidualne wydatki składają się: "kupno miejsca na liście" i wydatki na autopromocję. Do pobierania składek od kandydujących oficjalnie przyznaje się wyłącznie PSL. W tej partii, w zależności od miejsca na liście i zasobności portfela, taka "składka" kandydata wynosi od 500 zł do 5 tys. zł. Podobną praktykę stosują jednak także inne partie, pobierając za najlepsze miejsca na listach od 5 tys. zł do 10 tys. zł.
Autopromocja to dla kandydata wydatek kilku tysięcy złotych. Według sondażu przeprowadzonego przez jedną z gazet, najmniejsze nakłady własne zadeklarował Bartosz Stelmaszczyk, kandydujący z Łodzi z listy Partii Demokratycznej, który
zamierza wydać nie więcej niż 100 zł. Większość kandydatów twierdziła, że przeznaczy na to 1-10 tys. zł, z kolei najwięcej z nich - mniej więcej 5 tys. zł. A ponieważ tych kandydatów jest 11 445 (10 802 + 625 + 18), a niektórzy z nich prowadzą indywidualne kampanie w iście amerykańskim stylu, oszacowanie tych nakładów na 40-50 mln zł nie wydaje się przesadne. W tegorocznych wyborach praktycznie mniejsze znaczenie ma sprzedaż cegiełek wyborczych, mimo to dochody komitetów z tego tytułu szacowane są na 1,2 mln zł. Mało także słychać o oficjalnym sponsoringu (choć tu szacunki ekspertów wskazują na prawdopodobną kwotę około 7 mln zł).
Czubek lewej góry
Największe partie przyznają się do wydatkowania ponad 100 mln zł (nie licząc wydatków indywidualnych kandydatów) i na takie kwoty mają pokrycie. Nawet PKW niezbyt jednak w te dane wierzy. Kontrolując finansowanie kampanii po wyborach w 2000 r., zwróciła się do urzędów skarbowych o sprawdzenie, czy darowane pieniądze rzeczywiście pochodziły z zysków firm. Te odmówiły odpowiedzi, powołując się na tajemnicę skarbową, a minister finansów je poparł. Jak ocenił Wojciech Szalkiewicz, najlepszy polski specjalista od marketingu politycznego (autor książki "Kandydat, czyli jak wygrać wybory") przy obecnej konkurencji nie da się sfinansować skutecznej i profesjonalnej kampanii wyborczej za 12 mln zł; trzeba wydać o wiele więcej. A to oznacza, że jeśli Kwaśniewski i Olechowski w poprzedniej kampanii prezydenckiej zgłosili wydatki dwunastomilionowe, to część ich kosztów została ukryta. Ta część może wynieść nawet około 100 mln zł.
Ukryta, znaczy sfinansowana przez sponsoring podziemny. Analiza obecnej kampanii musi prowadzić do podobnych wniosków. Dodatkowe przychody agencji, związane z reklamami, szacowane są na 50 mln zł. Koszt konwencji wyborczej to ćwierć miliona złotych, regionalny mityng - 100 tys. zł, telewizyjny spot wyborczy - 15--20 tys. zł. Koszt emisji takich reklamówek tylko do 7 września wyniósł 18 mln zł.
Faktyczne koszty dużych partii są zatem prawie dwukrotnie wyższe od oficjalnie wykazywanych. Nie jest to sto-sto kilkadziesiąt milionów złotych wydatków partyjnych plus 50-60 mln zł dla wyborów prezydenckich, ale - uwzględniając "lewą kasę wyborczą" i wydatki indywidualne - łącznie około 300-350 mln zł. Uwzględniając drugie tyle wydane przez podmioty publiczne, otrzymujemy 600-650 mln zł, czyli o połowę więcej, niż w ciągu roku przeznaczamy na badania naukowe. O które tak zaciekle walczą w parlamencie niemal wszyscy, którzy się tam dostali.
Więcej możesz przeczytać w 38/2005 wydaniu tygodnika Wprost .
Archiwalne wydania tygodnika Wprost dostępne są w specjalnej ofercie WPROST PREMIUM oraz we wszystkich e-kioskach i w aplikacjach mobilnych App Store i Google Play.
